Rodzaje zdań w języku polskim z przykładami. Jak nauczyć się je rozpoznawać?

Jakie są rodzaje zdań w języku polskim?

Składnia, a więc cały zbiór zasad dotyczących budowy zdań, jest w języku polskim bardzo rozbudowana. Dlatego też, gdy uczniowie zapoznają się z nią na lekcjach, wydaje się szczególnie skomplikowana i wręcz niemożliwa do przyswojenia. Chociaż informacji rzeczywiści jest sporo, to niestety trzeba się ich porządnie nauczyć, ponieważ wiedza ta sprawdzana jest potem podczas egzaminu ósmoklasisty.

Rozpoczynając naukę, warto przypomnieć sobie najpierw, czym jest zdanie. Zgodnie z definicją jest to ciąg wyrazów, wypowiedzenie, które zawiera orzeczenie wyrażone czasownikiem, np. Babcia piecze ciasto (pogrubiony wyraz to właśnie orzeczenie czasownikowe – czasownik w formie osobowej). Oprócz zdań mamy w języku polskim również konstrukcję zwaną równoważnikiem zdania, czyli wypowiedź niezawierającą czasownika (np. Która godzina?).

Podstawowy podział zdań dotyczy liczby orzeczeń. Wyróżniamy zdania pojedyncze, czyli zawierające tylko jedno orzeczenie, oraz zdania złożone, czyli takie, w których występują co najmniej dwa orzeczenia (dwa zdania składowe).

Zdania pojedyncze dzielą się dodatkowo na:

• nierozwinięte – zawierają tylko podmiot i orzeczenie lub samo orzeczenie, np. Michał je; Zosia maluje; Pada.
• rozwinięte – oprócz podmiotu i orzeczenia zawierają inne części zdania (przydawkę, dopełnienie, okolicznik), np. Michał je obiad; Zosia maluje obraz; Wczoraj padał deszcz.

Zobacz: Akademia Pana Kleksa – test z lektury z odpowiedziami [do druku]. Jak przygotować się do sprawdzianu?

Rodzaje zdań złożonych

Zdania złożone – jak sama nazwa wskazuje – mają nieco bardziej skomplikowaną budowę. Wyróżnia je to, że mają co najmniej dwa orzeczenia/zdania składowe, np. Wczoraj wieczorem bardzo bolała mnie głowa, więc położyłam się spać wcześniej. Zdania mogą być złożone wielokrotnie – mówimy tak o wypowiedzeniach, w których znajdują się więcej niż dwa orzeczenia.

Poszczególne zdania składowe mogą jednak pozostawać względem siebie w różnym stosunku. Dlatego dzielimy zdania złożone na:

• złożone współrzędnie – oba zdania składowe są równorzędne, np. Wrócę do domu i zjem obiad; Pojadę na wycieczkę albo pójdę do kina;
• złożone podrzędnie – jedno zdanie składowe jest nadrzędne, a drugie podrzędne, np. Bardzo podobała mi się książka, którą ostatnio czytałam; Myślę, że jutro będzie padać; Jeśli nie pójdę jutro do sklepu, w sobotę nie będą miała nic na śniadanie.

Sprawdź: Epoki literackie po kolei. Wszystko, co trzeba wiedzieć, w pigułce!

Typy zdań złożonych współrzędnie

Zdania złożone współrzędnie również mają swoje rodzaje – wyróżniamy cztery:

• zdania złożone współrzędnie łączne – łączą się ze sobą (najczęściej za pomocą spójników takich jak: i, oraz, a także, tudzież, ani, zarazem itp.).
  • wykres takiego zdania wygląda następująco:  ____…..____
• zdania złożone współrzędnie rozłączne – wzajemnie się wykluczają (najczęściej łączą je spójniki takie jak: lub, bądź, albo, czy).
  • wykres takiego zdania wygląda następująco: ——< ….>——
• zdania złożone współrzędnie przeciwstawne – przeciwstawiają się sobie (najczęściej łączą je spójniki takie jak: ale, lecz, jednak, natomiast, tymczasem, zaś).
  • wykres takiego zdania wygląda następująco: ——> …. <——
• zdania złożone współrzędnie wynikowe – logicznie z siebie wynikają (najczęściej łączą je spójniki takie jak: więc, zatem, dlatego).
  • wykres takiego zdania wygląda następująco:  ——> …. >——

Zdanie współrzędne – przykłady:

• zdanie złożone współrzędnie łączne: Poszliśmy do kina i bardzo dobrze się bawiliśmy.
• zdanie złożone współrzędnie rozłączne: Zrobię na obiad makaron z sosem lub zamówię pizzę.
• zdanie złożone współrzędnie przeciwstawne: Chciałam poćwiczyć na siłowni, ale strasznie rozbolała mnie głowa.
• zdanie złożone współrzędnie wynikowe: Nie mogłam skontaktować się z koleżanką w ważnej sprawie, więc poszłam ją odwiedzić ją osobiście.

Sprawdź: Jakie planety odwiedził Mały Książę? Kim byli ich mieszkańcy? Poznaj najważniejsze informacje!

Zdania złożone podrzędnie – przykłady

Zdania złożone podrzędnie mają znacznie bardziej skomplikowaną budowę od tych współrzędnych. Przede wszystkim trzeba zapamiętać, że zdanie podrzędnie nie może funkcjonować samodzielnie – zawsze zależy od zdania nadrzędnego, określa zdanie nadrzędne i często uzupełnia lub rozwija jego treść. Zdanie podrzędne najcześciej łączy się ze zdaniem nadrzędnym za pomocą zaimka, spójnika lub bezspójnikowo.

Aby nauczyć się rozróżniać i odpowiednio kategoryzować zdania złożone podrzędnie, należy zacząć od porządnego przyswojenia części zdania. Trzeba wiedzieć, czym są orzeczenie, podmiot, przydawka, dopełnienie i okolicznik i wiedzieć, na jakie pytania odpowiadają. Bez tej wiedzy nie da się opanować rozkładu zdań i tworzenia wykresów. Zdania złożone podrzędnie dzielimy bowiem na:

1. podmiotowe – odpowiada na pytania:
   • kto? co?
2. orzecznikowe – odpowiada na pytania:
   • kim jest? czym jest? jaki jest?
3. okolicznikowe – odpowiada na pytania:
   • okolicznik miejsca: gdzie? skąd? dokąd? którędy?
   • okolicznik czasu: kiedy? odkąd? jak długo?
   • okolicznik sposobu: jak? w jaki sposób?
   • okolicznik przyczyny: dlaczego? z jakiej przyczyny?
   • okolicznik celu: po co? w jakim celu?
   • okolicznik warunku: pod jakim warunkiem?
   • okolicznik przyzwolenia: mimo czego? wbrew czemu?
   • okolicznik stopnia i miary: jak bardzo? w jakim stopniu?
4. dopełnieniowe – odpowiada na pytania przypadków (poza mianownikiem):
   • kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? z kim? z czym? o kim? o czym?
5. przydawkowe – odpowiada na pytania:
   • jaki? który? czyj? ile?

Zapamiętanie tych pytań bardzo pomaga w ustaleniu, z jakim zdaniem złożonym mamy do czynienia, ponieważ między zdaniem nadrzędnym a podrzędnym można postawić właśnie to pytanie, np. Zadzwoniła do mnie (dlaczego?), ponieważ potrzebowała pomocy.

Zdanie podrzędnie złożone – przykłady:

• zdanie złożone podrzędnie orzecznikowe: Moja siostra jest taka, (jaka?) że wszyscy ją lubią.
• zdanie złożone podrzędnie podmiotowe: Wreszcie stało się to, (co?) na co wszyscy czekali.
• zdanie złożone podrzędnie dopełnieniowe: Myślałam, (co?) że gramatyka jest łatwiejsza.
• zdanie złożone podrzędnie okolicznikowe: Pójdę do kina, jeśli uda mi się odrobić wszystkie lekcje.
• zdanie złożone podrzędnie przydawkowe: Niedawno przeczytałam książkę, (jaką, którą?), którą poleciła mi moja polonistka.

Zobacz: Co to jest forma gramatyczna? Jak ją określić? Sprawdź najważniejsze informacje o przykłady

Czytelnicy pytają o rodzaje zdań

Sprawdź też:

• Rzeczownik – odmiana, rodzaje i podział. Przez co odmienia się rzeczownik?
• Jak napisać rozprawkę? Poznaj najważniejsze zasady pisania rozprawki. Kluczowy jest schemat
• Krótkie trudne dyktando. Sprawdź swoje umiejętności z ortografii.