Opioidy: Czym są leki opioidowe i jak wygląda zatrucie opioidami?

Czym są i jak działają opioidy?

Opioidy to duża grupa obejmująca zarówno substancje naturalne jak i syntetyczne, które wpływają na receptory opioidowe. Receptory te zostały odkryte pod koniec lat 70. XX wieku i dzielą się na 3 typy: μ (mi), δ (delta) oraz κ (kappa). Zlokalizowane są zarówno w mózgu, jak i w rdzeniu kręgowym oraz tkankach obwodowych.

Podstawowy mechanizm działania tych receptorów w mózgu polega na aktywacji centralnego układu kontroli bólu, co prowadzi do hamowania jego przewodzenia w rdzeniu kręgowym. Z kolei receptory opioidowe zlokalizowane w rdzeniu kręgowym odpowiadają za obustronne przewodzenie neurotransmiterów odpowiedzialnych za odczuwanie bólu. Z tego powodu opioidy, w zależności od tego na które receptory wpływają mogą wykazywać działanie:

• antagonistyczne, czyli blokować działanie receptorów bólowych i uniemożliwiać przesyłanie sygnałów bólowych do wyższych struktur w mózgu,
• agonistyczne, czyli pobudzać działanie receptorów przeciwbólowych,
• mieszane – agonistyczno-antagonistyczne, czyli jedne receptory pobudzać a inne blokować.

Interesujący może być fakt, że nasz organizm produkuje naturalne opioidy, takie jak endorfiny czy dynorfiny, nie mają one jednak żadnego zastosowania medycznego.

Z kolei syntetyczne opioidy to przede wszystkim preparaty wykorzystywane w medycynie jako środki przeciwbólowe. Należy jednak pamiętać, że ich nieuzasadnione stosowanie może prowadzić do uzależnienia. Większość tego typu leków, jak np. tramadol czy fenantyl to syntetyczne opioidy, a opiaty to grupa preparatów pochodzenia naturalnego, otrzymywanego z tzw. maku lekarskiego. Zalicza się do nich między innymi opium, z którego wyodrębniane są później popularne morfina i kodeina. Dokładniejsza przeróbka chemiczna pozwala również z opiatów wyodrębnić bardzo niebezpieczne heroinę i oksykodon.

Popularne leki opioidowe: lista

Głównym wskazaniem do zażycia opioidowych leków przeciwbólowych są przede wszystkim dolegliwości bólowe, których nie można wyeliminować korzystając z innych leków przeciwbólowych, zgodnie z drabiną analgetyczną. Pierwszy jej stopień zajmują bowiem popularne preparaty przeciwbólowe tzw. pierwszego rzutu, do których zaliczają się przede wszystkim niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) takie jak ibuprofen.

Dopiero pozostałe dwa szczeble stanowią leki opioidowe, które zostały podzielone ze względu na siłę swojego działania. Na drugim stopniu widnieją tzw. słabe opioidowe leki przeciwbólowe. Do opioidów słabych zalicza się substancje z charakterystycznym efektem pułapowym. Polega on na tym, że przekroczenie pewnego stężenia w organizmie nie powoduje już zwiększenia siły ich działania, a jedynie zwiększa ryzyko wystąpienia działań niepożądanych. W Polsce do słabych opioidów zaliczają się:

• kodeina,
• tramadol,
• dihydrokodeina.

Z kolei silne opioidowe leki przeciwbólowe, zajmujące ostatni stopień drabiny analgetycznej to:

• morfina,
• buprenorfina,
• fentanyl,
• metadon,
• oksykodon,
• połączenie oksykodonu z naloksonem,
• tapentadol.

Większość opioidów występuje na rynku w różnych formach. Wśród nich najpopularniejsze są:

• tabletki,
• plastry,
• syropy,
• aeorozole,
• zastrzyki,
• wlewy dożylne.

Leki opioidowe stosowane są w leczeniu różnego rodzaju bólu, w tym przede wszystkim bólów pourazowych, pozawałowych i pooperacyjnych. Wykorzystywane są również w terapii paliatywnej, przede wszystkim u chorych na nowotwory. Niektóre z nich stosowane są nawet w łagodzeniu silnych bóli porodowych. W tym wypadku jest to jednak zwykle jednorazowa dawka. Jeśli chodzi o regularną terapię, wytyczne dotyczące stosowania leków opioidowych jasno mówią, że pierwszym wyborem powinny być tabletki. Często jednak pacjenci wymagający stosowania tak silnych leków nie są w stanie jeść lub nawet przełykać. W tej sytuacji mogą być stosowane formy pozajelitowe.

Bardzo wygodnym rozwiązaniem wydają się być plastry transdermalne, których czas działania w większości przypadków wynosi aż 72 godziny. Bez względu na formę, dawkowanie dobiera się indywidualnie do potrzeb każdego pacjenta. Początkowo podaje się małe dawki leków, stopniowo zwiększając je aż do uzyskania oczekiwanego rezultatu, czyli zlikwidowania dolegliwości bólowych. Najczęściej lek podaje się o stałych porach, dzięki czemu możliwe jest utrzymanie jego stałego stężenia w organizmie. Wyłącznie w wyjątkowych sytuacjach, kiedy następują nieprzewidziane epizody bólowe, pacjenci mogą dostawać jednorazowe, dodatkowe dawki leków.

Słabsze opioidy

Kodeina

Najczęściej stosowanym lekiem z drugiego stopnia drabiny analgetycznej jest kodeina. W organizmie przekształcana jest ona w morfinę, jednak szybkość tego procesu to czynnik osobniczy. Z tego względu, aby zwiększyć skuteczność jej działania zazwyczaj stosowana jest z innymi lekami przeciwbólowymi, takimi jak paracetamol, ibuprofen oraz kwas acetylosalicylowy.

W Polsce kodeina zawarta jest w wielu preparatach dostępnych bez recepty, takich jak np. Solpadeine. Znalazła również zastosowanie jako składnik wielu łatwo dostępnych syropów, ze względu na swoje działanie hamujące ataki kaszlu. Wiele z nich to leki opioidowe dostępne bez recepty. Stosuje się je przede wszystkim przy nawracających atakach męczącego, suchego kaszlu o nieznanej przyczynie, bez zalegającej w drogach oddechowych wydzieliny.

Głównym skutkiem ubocznym stosowania kodeiny są silne zaparcia, dlatego też zazwyczaj wymaga jednoczesnego stosowania leków rozluźniających stolec.

Dihydrokodeina (DHC) i tramadol

Pochodną kodeiny jest dihydrokodeina (DHC), której działanie zostało wzmocnione ponad trzykrotnie. Jednak najbardziej znanym opioidem z tej grupy jest tramadol, najbardziej popularny przeciwbólowy lek opioidowy. Jego główną zaletą jest fakt, iż w przeciwieństwie do silnych opioidów takich jak np. morfina, dużo wolniej uzależnia i nie wpływa depresyjnie na ośrodek oddechowy w naszym organizmie. Z tego powodu znalazł zastosowanie przede wszystkim w leczeniu bólu o charakterze przewlekłym.

Silne opioidy

Morfina

Najbardziej znanym już od wielu lat opioidem jest morfina. Wykazuje ona zarówno działanie ośrodkowe jak i obwodowe. Najważniejsze z nich to oczywiście redukcja bólu, jednak może ona również hamować odruch kaszlu czy powodować depresję oddechową. Należy również pamiętać, że w odpowiednich dawkach morfina wywołuje również działanie euforyzujące, z tego też powodu wykorzystywana była w przeszłości do odurzania się przez tzw. morfinistów.

Morfina najczęściej podawana jest w formie kapsułek o przedłużonym uwalnianiu lub wlewów dożylnych, rzadziej doodbytniczo w postaci czopków. Morfina znalazła zastosowanie przede wszystkim w terapii tępego bólu, ponieważ z przeszywającym, nagłym bólem radzi sobie nieco gorzej. Choć najpopularniejsza, nie jest ona wcale najmocniejszym lekiem opioidowym.

Oksykodon, buprenorfina, fenantyl

Silniejsze od morfiny działanie przeciwbólowe wykazuje np. oksykodon lub buprenorfina, jednak ich zastosowanie ma zdecydowanie węższy zakres. Do tej grupy należy również fenantyl, który stosowany jest jednak wyłącznie w przypadku tzw. bólów przebijających w formie tabletek do ssania lub plastrów.

Niepożądane skutki zażywania opioidów

Skoro opioidy są tak skuteczne w leczeniu nawet bardzo silnego bólu, dlaczego nie są ogólnodostępne? Przede wszystkim ze względu na poważne skutki uboczne ich zażywania, a także działanie silnie uzależniające. Do najczęściej wymienianych skutków ubocznych stosowania opioidowych leków przeciwbólowych należą:

• zaparcia,
• nudności i wymioty,
• apatia,
• senność,
• zaburzenia koncentracji,
• spadek apetytu,
• świąd skóry,
• zatrzymanie moczu,
• depresję oddechową,
• suchość w ustach,
• bezsenność,
• euforia.

Oczywiście objawy te nie muszą występować wszystkie na raz. Dużo zależy również od tego w jakich dawkach i jaki konkretnie opioid jest zażywany. Z tego powodu też zwykle razem z lekami z tej grupy przyjmowane są preparaty mające na celu zminimalizowanie skutków ubocznych, takie jak leki przeciwwymiotne czy środki stymulujące perystaltykę jelit.

Co więcej, długotrwałe stosowanie opioidów prowadzi do rozwoju tzw. zjawiska tolerancji, którego skutkiem jest konieczność zwiększenia dawki leku w celu utrzymania oczekiwanego efektu. Ma ono charakter krzyżowy, ponieważ pomimo drastycznego zmniejszenia efektu przeciwbólowego i euforyzującego jedynie nieznacznie osłabia się depresyjne oddziaływanie na ośrodek oddechowy oraz spastyczne działanie opioidów, a zwłaszcza morfiny. To właśnie głównie ona wykazuje wyjątkowo silne działanie uzależniające, a zjawisko tolerancji w jej przypadku pojawia się już po zaledwie 3 tygodniach stosowania.

U wielu pacjentów stosujących przez dłuższy czas opioidy pojawiają się objawy tzw. zespołu abstynencyjnego. Pierwsze jego objawy można zaobserwować już na kilka godzin po gwałtownym odstawieniu leków lub zastosowaniu blokerów. Największe ich nasilenie ma miejsce natomiast w drugiej i trzeciej dobie.

Typowe objawy zespołu odstawiennego w przypadku leków opioidowych to:

• łzawienie,
• katar,
• zlewne poty,
• rozszerzone źrenice,
• wymioty,
• apatia,
• bezsenność,
• drgawki,
• intensywne ziewanie,
• podwyższone ciśnienie,
• skurcze jelit,
• niewydolność układu oddechowego,
• zawał serca.

Ze względu na fakt, iż w skrajnych przypadkach zespół abstynencyjny może stanowić bezpośrednie zagrożenie życia zaleca się, by odstawienie leków opioidowych przebiegało stopniowo. Dzięki temu nie tylko zmniejsza się ryzyko wystąpienia wyżej opisanych objawów, ale również ich nasilenie. Choć stosowanie opioidów powoduje wiele skutków ubocznych, w przypadku silnych dolegliwości bólowych korzyści ich stosowania przewyższają potencjalne ryzyko dla zdrowia pacjenta.

Inne zastosowanie opioidów

Opioidy co prawda znane są przede wszystkim ze swojego silnie przeciwbólowego działania, jednak niektóre z nich znalazły również inne zastosowanie. Mowa między innymi o metadonie, wykorzystywanym w leczeniu uzależnień od heroiny, kodeiny obecnej w wielu syropach przeciwkaszlowych czy też loperamidzie – powszechnym leku przeciwbiegunkowym. Dzięki temu, iż nie wpływa na receptory zlokalizowane w mózgu oraz rdzeniu kręgowym i wykazuje jedynie działanie miejscowe na ściany układu pokarmowego, to jeden z niewielu leków opioidowych dostępnych bez recepty.

Zatrucie opioidami

Jednym z efektów ubocznych stosowania opioidów jest odczuwanie euforii. Z tego powodu też zaczęły one być wykorzystywane również w celach pozamedycznych, w podobnej formie jak narkotyki. Środki przeciwbólowe zawierające opioidy w dużych dawkach są z tego powodu wydawane wyłącznie na receptę i pod ścisłym nadzorem Głównego Inspektoratu Farmaceutycznego.

To właśnie bowiem przy takim zastosowaniu najczęściej występuje poważne zatrucie opioidami. Może ono również przydarzyć się pacjentom, u których dopiero wprowadzane są do stosowania leki przeciwbólowe z tej grupy.

Jeśli chodzi o zatrucie opioidami, objawy które mogą na nie wskazywać to:

• zaburzenia oddechowe, w tym również całkowite zatrzymanie oddechania,
• hipotensja,
• szpilkowate źrenice,
• spowolnienie akcji serca,a
• bełkotliwa mowa,
• wymioty,
• zawroty głowy,
• hipotermia,
• senność przechodząca w śpiączkę.

Zazwyczaj pierwszym objawem zatrucia opioidami są wymioty i uczucie gorąca. Następnie pojawia się senność, która przechodzi w śpiączkę narkotyczną, z nieregularnym coraz płytszym oddechem. W zależności od formy przyjęcia opioidów (doustnie lub dożylnie) cały proces może trwać od kilkunastu minut maksymalnie do godziny czasu.

Osoby u których doszło do zatrucia opioidami powinny natychmiast zostać przetransportowane do szpitala. Jeżeli pacjent jest przytomny, w pierwszej kolejności prowokuje się wymioty oraz podaje w formie płynnej węgiel aktywowany, środki przeczyszczające oraz inne preparaty stosowane przy płukaniu żołądka. W przypadku dożylnego podania dawki toksycznej można dodatkowo zastosować ucisk żylny powyżej miejsca podania, a także okłady z lodu.

Najskuteczniejszą formą leczenia, jeśli chodzi o zatrucie opioidami, jest podanie metadonu, który blokuje receptory opioidowe i neutralizuje działanie zażytych opioidów. Alternatywę stanowi nalokson, zazwyczaj podawany w formie wlewów dożylnych, który podobnie jak metadon, neutralizuje wcześniej zażyte opioidy.