Elektrolity: sód, potas, wapń, magnez. Badanie ich stężenia i interpretacja wyników

Elektrolity – badanie poszczególnych jonów

Elektrolity to wodne roztwory jonów obdarzonych dodatnim lub ujemnym ładunkiem elektrycznym. Znajdują się one praktycznie we wszystkich płynach ustrojowych naszego ciała, pełniąc wiele ważnych dla naszego zdrowia funkcji. Odpowiadają nie tylko za transport wody przez błony komórkowe, ale również za funkcjonowanie mózgu czy skurcze mięśni. Na prawidłową pracę poszczególnych organów wpływają konkretne elektrolity. Co to oznacza?  Nic innego niż to, że jakiekolwiek zaburzenie równowagi wodno-elektrolitowej, zarówno pod postacią nadmiaru jak i niedoboru poszczególnych jonów, może być niebezpieczne dla naszego zdrowia i prowadzić do poważnych powikłań. Jeśli chodzi o obecne w naszym organizmie elektrolity – badanie określane jako jonogram może obejmować oznaczenie stężenia sodu (Na+), potasu (K+), chlorków (Cl-), magnezu (Mg2+) oraz wapnia (Ca2+),a w niektórych przypadkach również fosforanów (PO4-).

Badanie elektrolitów zwykle wykonuje się w przypadku wystąpienia któregoś z następujących objawów:

• zaburzenie rytmu serca lub bardzo zmienne ciśnienie krwi,
• osłabienie organizmu,
• zaburzenia snu i koncentracji,
• obrzęki kończyn dolnych,
• zawroty głowy i zaburzenia równowagi,
• zaburzenia wodnej gospodarki organizmu (np. silne biegunki lub wymioty),
• choroby metaboliczne,
• nieprawidłowa praca nerek,
• skurcze i bóle mięśniowe,
• nieprawidłowa praca wątroby,
• gwałtowne zaburzenia hormonalne.

Jeśli chodzi o samo badanie krwi – elektrolity nie wymagają specjalnego przygotowania do jego wykonania. Jednak ze względu na porównywalność wyników (np. w ramach monitorowania działania leków) badanie powinno być wykonywane w godzinach porannych, na czczo i przed zażyciem stosowanych na co dzień leków. Natomiast w sytuacjach nagłych badanie elektrolitów służy do oceny aktualnego stanu gospodarki wodno-elektrolitowej pacjenta. Z racji tego, że oznaczenie to jest jednym z podstawowych badań laboratoryjnych, wyniki uzyskiwane są stosunkowo szybko. Jeżeli wszystkie wartości mieszczą się w granicach zakresów prawidłowych, nie ma powodów do zmartwień. Odchylenia mogą jednak być powodem do niepokoju i wymagać leczenia. Jak więc interpretować otrzymane wyniki?

Sód

Ze względu na fakt, iż sód w organizmie człowieka jest podstawowym dodatnim jonem osocza, odpowiada przede wszystkim za prawidłowe ciśnienie krwi tętniczej oraz utrzymywanie prawidłowej objętości płynów. Bierze on ponadto udział w przekazywaniu informacji między neuronami, a także w wymianie zewnątrz- i wewnątrzkomórkowej wody i innych jonów. Za poziom sodu we krwi odpowiadają przede wszystkim nerki, których praca regulowana jest przez hormony nadnerczy. Jeśli chodzi o sód, norma dla osoby dorosłej wynosi 135–145 mEq/l lub mmol/l.

Obniżony poziom sodu może być spowodowany:

• silnymi biegunkami lub wymiotami,
• niewydolnością nerek,
• niewydolnością lub marskością wątroby,
• zespołem nerczycowym,
• nadmierną produkcją wazopresyny, czego skutkiem jest zatrzymywanie się wody w organizmie i obrzęki,
• niedoborem aldosteronu, określanym jako choroba Addisona,
• stosowaniem leków moczopędnych, np. furosemidu oraz leków antydepresyjnych lub morfiny.

Podwyższony sód

Z kolei podwyższony sód w surowicy najczęściej jest objawem odwodnienia spowodowanego nasilonym poceniem się czy też wymiotami lub biegunką, w przebiegu których pacjent nie pije wystarczającej ilości płynów. Nadmiar sodu w organizmie, może być jednak efektem takich chorób jak:

• moczówka prosta – spowodowana niedoborem wazopresyny, co powoduje nadmierne usuwanie wody z organizmu,
• zespół Cushinga – główny objaw to nadmierna produkcja aldosteronu i nasilenie procesów odzyskiwania sodu w procesie filtracji kłębuszkowej
• cukrzyca

Hipernatremia obserwowana jest również u pacjentów z rozległymi oparzeniami, a także u osób regularnie stosujących NLPZ, sterydy czy środki antykoncepcyjne, wpływające na gospodarkę hormonalną. Zarówno hiponatremia jak i hipernatremia mogą być niebezpieczne dla naszego organizmu. Zbyt małe stężenie sodu prowadzi do bóli głowy, kłopotów z koncentracją, a nawet do utraty przytomności spowodowanej obrzękiem mózgu. Z kolei u pacjentów z hipernatremią obserwuje się gwałtowny wzrost ciśnienia krwi, który w skrajnych przypadkach może doprowadzić do udaru.

Potas

Potas w organizmie jest głównym jonem dodatnim płynów wewnątrzkomórkowych. Za co odpowiada potas? Podobnie jak sód bierze udział nie tylko w prawidłowym skurczu mięśni, w tym przede wszystkim mięśnia sercowego, ale także odpowiada za przewodnictwo nerwowe. Norma potasu dla osoby dorosłej wynosi 3,5–5,5 mEq/l  lub mmol/l. Również w przypadku potasu głównym narządem regulującym jego stężenie we krwi są nerki, których niewydolność może prowadzić do wzrostu jego stężenia w surowicy krwi.

Wysoki poziom potasu

Wysoki poziom potasu we krwi obserwuje się jednak przede wszystkim w wyniku:

• nadmiernego spożywania potasu w diecie,
• zbyt dużej ilości dożylnych wlewów potasowych (przedawkowanie potasu),
• niekontrolowanej cukrzycy (niedoborze insuliny)
• masywnych urazach i zakażeniach z rozpadem tkanek,
• niedoborze aldosteronu,
• stosowania niektórych leków, np. diuretyków oszczędzających potas lub NLPZ (niesteroidowych leków przeciwzapalnych).

Podwyższony potas we krwi powoduje zaburzenia rytmu serca, osłabienie pracy mięśni, a także zawroty głowy i złe samopoczucie. Co ważne, na badanie potasu bardzo duży wpływ ma hemoliza, która może powodować zafałszowanie wyników i uzyskanie wartości dużo wyższych niż rzeczywiste stężenie potasu we krwi. W tym wypadku konieczne jest ponowne pobranie krwi i powtórzenie oznaczenia.

Hipokaliemia, czyli niski poziom potasu

Hipokaliemia, czyli niski poziom potasu najczęściej objawia się kołataniem serca i wzrostem ciśnienia krwi, zaparciami, bolesnymi skurczami łydek i innych mięśni. Spadek potasu spowodowany może być:

• wymiotami i biegunkami,
• nadprodukcją aldosteronu,
• przedawkowaniem insuliny,
• chorobą Addisona,
• zespołem Cushinga,
• rozległymi oparzeniami,
• spożyciem dużej ilości kawy w połączeniu z dietą ubogopotasową.

Jak uzupełnić potas? Z pewnością warto swoją dietę wzbogacić o owoce i warzywa, które zawierają duże ilości potasu (np. suszone owoce, ziemniaki, banany, awokado), a także stosować dodatkowo preparaty witaminowo-elektrolitowe zawierające w swoim składzie potas. W przypadkach skrajnej hipokaliemii stosuje się wlewy dożylne chlorku potasu, jednak powinny one być wykonywane pod ścisłą kontrolą lekarza, ze względu na łatwość w przedawkowaniu tego pierwiastka. Jeśli chodzi o niedobór potasu i magnezu – objawy ze względu na swoje podobieństwo często sprawiają, że te dwa zjawiska niejednokrotnie są ze sobą mylone.

Magnez

Kolejnym z elektrolitów, którego poziom regulowany jest przez nerki jest magnez. Prawidłowy poziom magnezu we krwi jest istotny, gdyż jest on katalizatorem wielu enzymów. Co więcej, bierze on udział w skurczu mięśnia sercowego oraz w krzepnięciu krwi, a także stanowi jeden z materiałów budulcowych kości.  Jeśli chodzi o magnez, norma dla osoby dorosłej wynosi 0,8–1,2 mEq/l lub mmol/l.

Wysoki poziom magnezu we krwi

Za dużo magnezu może prowadzić do osłabienia siły mięśniowej oraz obniżenia ciśnienia tętniczego krwi. Częstym objawem są również zaparcia czy trudności z oddawaniem moczu.  Hipermagnezemia to zazwyczaj skutek:

• choroby Addisona,
• nadczynności przytarczyc,
• niewydolności nerek,
• odwodnienia,
• kwasicy spowodowanej nieleczoną cukrzycą,
• przedawkowania suplementów z magnezem,
• stosowania leków, takich jak aspiryna, lit, antybiotyki,
• stanów zapalnych jelit.

Magnez poniżej normy

Z kolei obniżony poziom magnezu objawia się nadciśnieniem tętniczym oraz kołataniem serca, wybuchami złości i ogólnym spadkiem nastroju, a także osłabieniem mięśni i częstymi ich skurczami, powodującymi np. ból łydek. Magnez w niewystarczającej do prawidłowego funkcjonowania organizmu ilości to zazwyczaj skutek:

• ubogiej w magnez diety,
• stosowania diuretyków takich jak furosemid czy inhibitorów pompy protonowej, insuliny oraz niektórych antybiotyków,
• zaburzeń trawienia i wchłaniania magnezu z przewodu pokarmowego,
• zapalenia trzustki,
• niewydolności nerek,
• przedawkowania witaminy D,
• niekontrolowanej cukrzycy,
• rozległych oparzeń,
• niedoczynności przytarczyc,

Wapń

Ostatnim z oznaczanych w jonogramie, ważnych dla naszego organizmu elektrolitów jest wapń, niezbędny w procesach krzepnięcia, a także stanowiący podstawowy materiał budulcowy naszych kości. Za jego prawidłowe stężenie odpowiada parathormon wydzielany przez przytarczyce, a także produkowana przez tarczycę kalcytonina, o przeciwstawnym działaniu. Jeśli chodzi o całkowity wapń, norma wynosi 2,25–2,75 mmol/l. W laboratorium często oznacza się z krwi włośniczkowej (pobranej z palca) wapń zjonizowany, norma w tym przypadku wynosi 1–1,3 mmol/l.

Nadmiar wapnia

Nadmiar wapnia spowodowany jest przede wszystkim nadczynnością przytarczyc, zwykle będącą efektem niegroźnego gruczolaka. Drugą najczęstszą przyczyną podwyższonego stężenia wapnia są nowotwory piersi, płuc, nerek oraz nadnerczy, które mogą dawać przerzuty do kości i powodować uwalnianie się z nich jonów wapnia. Inne, zdecydowanie rzadsze przyczyny hiperkalcemii to:

• długotrwałe unieruchomienie,
• przedawkowanie witaminy D,
• przeszczep nerki,
• gruźlica,
• nadczynność tarczycy,
• odwodnienie.

Do głównych objawów zbyt dużego stężenia wapnia w organizmie zalicza się:

• utratę łaknienia, zaparcia, a także wymioty,
• kamicę dróg żółciowych oraz zapalenie trzustki,
• porażenie mięśni twarzy,
• kamicę nerkową.

Niedobór wapnia

Niedobór wapnia, określany jako hipokalcemia może z kolei powodować:

• bóle głowy z towarzyszącymi omdleniami,
• bóle brzucha i klatki piersiowej,
• światłowstręt,
• napady tężyczkowe.

Zwykle spowodowana jest ona niedoczynnością przytarczyc,  ale może być również objawem:

• upośledzonego wchłaniania wapnia z przewodu pokarmowego,
• ostrego zapalenia trzustki,
• chorób nerek,
• niedoboru witaminy D,
• diety ubogiej w wapń.

Najbardziej popularne źródło wapnia to oczywiście mleko i jego przetwory, ale dużą jego ilość zawierają również migdały, brokuły, suszone figi oraz kiwi.

Jonogram – cena badania

Jonogram to badanie, którego cena zależy w dużej mierze od tego, które dokładnie elektrolity mają zostać oznaczone. W podstawowej wersji obejmuje on zwykle jedynie stężenia sodu i potasu i wtedy jego koszt to około 10-15 złotych. Jeśli ma być to bardziej kompleksowe badanie, jonogram obejmuje dodatkowo magnez i wapń. Wtedy jego koszt wzrasta o kolejne 10-15 złotych, często uzupełniany jest również o podstawową morfologię krwi. Zwykle jednak jego cena nie przekracza 45 złotych.

Elektrolity dla dzieci

Warto również pamiętać o roli jaką odgrywa magnez w prawidłowym rozwoju dziecka. Jego niedobór może powodować nie tylko bóle głowy, ale przede wszystkim problemy z koncentracją i trudności w nauce. Dlatego też jeżeli podejrzewasz, że Twoje dziecko może cierpieć na jego niedobory, warto podać mu specjalny magnez dla dzieci, np. w formie smacznych żelków czy gum rozpuszczalnych.

Odpowiedni poziom elektrolitów w organizmie jest niezwykle ważny zarówno dla osób dorosłych jak i dla dzieci czy osób starszych, u których niedobór elektrolitów zazwyczaj szybciej powoduje objawy, w dodatku o dużo większym nasileniu. Najczęściej pojawiają się one w przebiegu problemów żołądkowych, które bardzo szybko potrafią zaburzyć równowagę wodno-elektrolitową. Dlatego tak ważne jest, by regularnie uzupełniać elektrolity przy wymiotach i biegunkach. W aptekach znajdziemy szereg różnych preparatów elektrolitowych, w różnych wersjach smakowych, przeznaczonych także dla najmłodszych. Zawierają one w wysokich dawkach elektrolity (sód, potas, wapń, magnez), natychmiast uzupełniając ich braki w organizmie.

Zdjęcie główne: elements.envato.com