Odczyn Coombsa (testy BTA i PTA): wskazania i interpretacja wyników

Odczyn Coombsa to niezwykle ważne badanie z dziedziny serologii, pozwalające na wykrycie specyficznych przeciwciał odpornościowych. Wykonywane jest rutynowo przede wszystkim u ciężarnych, w celu wykluczenia ryzyka konfliktu serologicznego. Przeprowadza się je również u pacjentów wymagających transfuzji krwi, a także jako badanie pomocnicze przy diagnozowaniu takich chorób jak bruceloza czy listerioza.

Czym jest odczyn Coombsa?

Odczyn Coombsa, inaczej określany jako test antyglobulinowy, to badanie wykonywane w celu wykrycia i identyfikacji specyficznych przeciwciał odpornościowych klasy IgG (tzw. przeciwciała Coombsa) skierowanych przeciwko antygenom znajdującym się na krwinkach czerwonych. Test został opracowany w 1945 roku przez grupę brytyjskich lekarzy, wśród których znajdował się wybitny immunolog Robert Coombs, od którego nazwiska test przyjął swoją nazwę. Obecnie określenie test antyglobulinowy kryje tak naprawdę dwa osobne oznaczenia: bezpośredni odczyn Coombsa (BTA) oraz pośredni odczyn Coombsa (PTA).

Test Coombsa stosowany jest przede wszystkim w transfuzjologii, ale również jako jedna z metod diagnozowania zakażeń. Stanowi również podstawowe badanie przesiewowe, pozwalające wykryć ryzyko zaistnienia między ciężarną a płodem konfliktu serologicznego. Wczesne wykrycie konfliktu serologicznego jest niezwykle ważne, gdyż może doprowadzić do poważnych powikłań u dziecka.

Testy BTA i PTA

Odczyn antyglobulinowy, popularnie określany jako test Coombsa polega na aglutynacji czyli zlepianiu się krwinek czerwonych pacjenta z odpowiednim odczynnikiem zawierającym antygen. Występuje pod dwoma postaciami:

Bezpośredni test antyglobulinowy (BTA)

Badanie daje ogólną informację na temat tego, czy na erytrocytach obecne są alloprzeciwciała. Nie określa źródła ich pochodzenia oraz nie umożliwia ich identyfikacji. Im więcej jest takich przeciwciał w badanej próbce, tym silniejszy odczyn serologiczny jest uzyskiwany.

Pośredni test antyglobulinowy (PTA)

To jedna ze składowych podstawowego badania mającego na celu określenie grupy krwi pacjenta. Jego celem jest nie tylko wykrycie obecności przeciwciał (innych niż anty-A i anty-B), ale również ich dokładna identyfikacja, co ma znaczenie zwłaszcza przy przetoczeniach krwi.

Cel testu Coombsa

Celem wykonywania zarówno bezpośredniego jak i pośredniego testu Coombsa jest uniknięcie niekorzystnych skutków kontaktu krwinek czerwonych z przeciwciałami. Dlaczego? Jeżeli do takiej sytuacji dojdzie, w organizmie pacjenta następuje gwałtowna hemoliza czyli rozpad erytrocytów, co może stanowić bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia i życia. Szczególnie ważny jest odczyn Coombsa w ciąży, gdyż konflikt serologiczny w tym wypadku może doprowadzić do wielu groźnych powikłań u dziecka. Badanie przeprowadza się zazwyczaj na podstawie skierowania od lekarza. Materiałem do badania jest próbka krwi żylnej, która może być pobrana o dowolnej porze dnia. Nie jest potrzebne również żadne specjalne przygotowanie do badania.

Wskazania: kiedy zrobić test Coombsa

Zarówno bezpośredni jak i pośredni test antyglobulinowy wykonuje się w określonych sytuacjach. Zdecydowanie powszechniejszym badaniem jest jednak pośredni odczyn Coombsa.

Pośredni test antyglobulinowy – wskazania do przeprowadzenia badania:

• Ciąża – badanie przeciwciał w ciąży rutynowo wykonuje się u wszystkich kobiet w pierwszym oraz trzecim trymestrze, a w przypadku wyniku dodatniego również między 14. a 17. tygodniem ciąży. Wskazany jest zwłaszcza u pacjentek nie posiadających antygenu Rh, u których ryzyko konfliktu serologicznego między matką a dzieckiem jest wyjątkowo duże. Pozwala to na podjęcie odpowiednio wcześnie niezbędnych działań i przygotowanie personelu szpitalnego na tę sytuację. Pośredni odczyn Coombsa pozwala również wykryć inne nietypowe przeciwciała we krwi ciężarnej, które po przejściu przez łożysko do krwioobiegu dziecka mogą doprowadzić do groźnej dla jego życia choroby hemolitycznej płodu i noworodka.
• Przetoczenie krwi – badanie PTA wykonuje się rutynowo u wszystkich pacjentów, u których planowana jest transfuzja krwi po to, by wykryć ewentualny konflikt serologiczny. Test przeprowadza się pomiędzy próbkami krwi biorcy oraz dawcy. W przypadku dodatniego wyniku przetoczenie nie jest możliwe – organizm biorcy natychmiast zniszczyłby krwinki dawcy.
• Reakcja poprzetoczeniowa – gdy u pacjenta po transfuzji krwi zaobserwuje się takie powikłania jak np. wysypka, krwiomocz, żółtaczka, dezorientacja, ból pleców, gorączka, mogą one świadczyć o niekorzystnej reakcji na przetoczone erytrocyty.
• Niedokrwistość autoimmunohemolityczna – czyli anemia w przebiegu której organizm wytwarza przeciwciała przeciwko antygenom swoich własnych krwinek czerwonych. Najczęściej jest to schorzenie towarzyszące innym chorobom autoimmunologicznym, takim jak toczeń rumieniowaty, a także białaczce limfocytowej czy zakażeniom spowodowanym Mycoplasma pneumoniae czy wirusem EBV, odpowiedzialnym za mononukleozę. Może również stanowić powikłanie po podaniu penicyliny, zwłaszcza w dużych dawkach.
• Podejrzenie listeriozy lub brucelozy.

Bezpośredni test antyglobulinowy (BTA) – wskazania do badania:

• wyjaśnienie powodów wystąpienia reakcji poprzetoczeniowej,
• zdiagnozowanie choroby hemolitycznej płodu i noworodka (ChHPiN).
• określenie, czy występująca u pacjenta niedokrwistość ma charakter autoimmunologiczny.

Odczyn Coombsa: wyniki

Test antyglobulinowy przeprowadzany jest w większości laboratoriów, które posiadają w swojej strukturze pracownię serologii. Wynik testu Coombsa z reguły dostępny jest już następnego dnia, a dalsze postępowanie zależy w dużej mierze od powodu, dla którego został wykonany, a także od tego czy wynik jest dodatni czy ujemny.

Dodatni wynik testu Coombsa

Dodatni odczyn Coombsa objawia się widoczną aglutynacją krwinek czerwonych. Oznacza to, że we krwi pacjenta znajdują się przeciwciała odpornościowe. Ich identyfikacja dokonywana jest w Regionalnym Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa (RCKiK), a wynik powinien być przedstawiany przed każdą transfuzją krwi.

Należy również pamiętać, że każde przetoczenie krwi niesie ze sobą ryzyko powstania nowych przeciwciał, z tego też powodu u wielokrotnych biorców często występuje problem z doborem bezpiecznej jednostki krwi. W związku z tym, prawdopodobieństwo wystąpienia niekorzystnej reakcji poprzetoczeniowej, z każdą transfuzją również jest coraz większe.

W przypadku wystąpienia reakcji poprzetoczeniowej i uzyskania dodatniego wyniku testu Coombsa, należy pamiętać o tym, że nie musi to być sytuacja trwała. Przeciwciała mogą utrzymywać się we krwi od 48h do 3 miesięcy, dlatego też nawet jeśli pacjent ma już stwierdzone przeciwciała przed każdą transfuzją, badanie powinno zostać wykonane ponownie. Jeśli chodzi o próbę zgodności i przeprowadzany w jej trakcie odczyn Coombsa, dodatni wynik jest bezwzględnym przeciwwskazaniem do przetoczenia danej krwi.

Szczególnie ważne jest uzyskanie dodatniego wyniku testu antyglobulinowego u ciężarnych. Taka sytuacja wymaga wyjątkowego traktowania pacjentki przez lekarza prowadzącego ciążę.

Wyniki testu Coombsa w ciąży

Odczyn Coombsa to jedno z najważniejszych badań wykonywanych u ciężarnych. Rutynowo wykonuje się je w pierwszym trymestrze, zazwyczaj między 10. a 13. tygodniem ciąży. Pozwala to na szybkie wykrycie ewentualnego konfliktu serologicznego, a także określenie innych potencjalnych zagrożeń dla płodu, wynikających z nietypowych reakcji układu odpornościowego matki.

Postępowanie i profilaktykę warunkuje uzyskany wynik testu Coombsa:

• Wynik ujemny u kobiet z dodatnim antygenem Rh – test powtarza się jeszcze raz około 30. tygodnia ciąży, gdy jest on znowu ujemny, nie jest wymagana dalsza diagnostyka po porodzie,
• Wynik ujemny u kobiet z Rh- oznacza, że odczyn Coombsa będzie badany jeszcze dwukrotnie (około 17. tygodnia ciąży oraz 30. tygodnia ciąży). Wyniki ujemne świadczą o braku zagrożenia dla dziecka. Po porodzie jednak wykonuje się u noworodka oznaczenie grupy krwi, a w przypadku stwierdzenia obecności antygenu Rh na jego krwinkach, maksymalnie w ciągu 27 godzin od porodu matce podaje się domięśniowo immunoglobulinę. Pozwala to na spłaszczenie erytrocytów dziecka obecnych w krwioobiegu matki i zminimalizowanie ryzyka wytworzenia się w jej organizmie przeciwciał anty-D . Zapobiega to wystąpieniu konfliktu serologicznego w kolejnych ciążach.
• Wynik dodatni testu Coombsa w ciąży – oznacza, że w organizmie ciężarnej są obecne przeciwciała, stanowiące zagrożenie dla rozwijającego się płodu. Dodatni wynik nie musi od razu świadczyć o wystąpieniu konfliktu serologicznego, jednak stanowi wskazanie do dalszej diagnostyki. W celu zminimalizowana ryzyka przedostania się przeciwciał przez łożysko do krwioobiegu dziecka, kobieta zostaje objęta specjalistyczną opieką. W sytuacji kiedy istnieje ryzyko wystąpienia u dziecka choroby hemolitycznej płodu i noworodka konieczne mogą być nie tylko transfuzje uzupełniające bezpośrednio po porodzie, ale również transfuzje dopłodowe. Jednym z powikłań stanowiących zagrożenie dla prawidłowego rozwoju dziecka jest żółtaczka, która może doprowadzić do poważnych uszkodzeń mózgu.

Odczyn Coombsa – ujemny wynik

Ujemny odczyn Coombsa zarówno w przypadku testu pośredniego jak i bezpośredniego oznacza, że w organizmie pacjenta nie występują swoiste przeciwciała skierowane przeciwko antygenom krwinek czerwonych. W przypadku badania wykonywanego przed transfuzją krwi stanowi ono potwierdzenie, że krew dawcy może zostać bezpiecznie przetoczona biorcy. Może się jednak zdarzyć, że transfuzja spowoduje wytworzenie się w organizmie biorcy swoistych przeciwciał, dlatego test musi być wykonywany przed podaniem każdej kolejnej jednostki krwi.

Natomiast jeśli chodzi o wykonywany w ciąży odczyn Coombsa, ujemny wynik oznacza, że w danym momencie nie występuje ryzyko konfliktu serologicznego między matką a dzieckiem. Jednak jak już zostało wspomniane wcześniej, zwłaszcza w przypadku matek ujemnych pod względem antygenu Rh, badanie powinno zostać powtórzone na późniejszym etapie ciąży. Związane jest to z ryzykiem immunizacji w wyniku przedostania się nawet niewielkiej ilości krwi dziecka do krwioobiegu matki.

Odczyn Coombsa – cena badania

Oba warianty testu Coombsa można wykonać w każdym laboratorium posiadającym pracownię serologii. W tym celu nie jest wymagane skierowanie lekarskie, choć w przypadku jego posiadania często oznaczenie jest bezpłatne. Ile kosztuje badanie? Odczyn Coombsa (gdy chcemy wykonać test prywatnie) to koszt mniej więcej kilkudziesięciu złotych. Pośredni test Coombsa jest zwykle zawarty w oznaczeniu grupy krwi (koszt około 50 złotych). Samodzielnie wykonany to koszt około 20zł. Jeżeli natomiast chodzi o bezpośredni odczyn Coombsa, cena jest nieco wyższa i wynosi około 30zł.