Przypadki odmiana. Co odmieniamy przez przypadki?
Przypadki to jednak z kategorii gramatycznych, przez którą odmieniają się:
- rzeczowniki,
- przymiotniki,
- imiesłowy przymiotnikowe,
- część liczebników,
- niektóre zaimki (np. dzierżawcze).
Odmiana przez przypadki nazywana jest deklinacją. Głównym celem wprowadzenia przypadków jest możliwość formułowania zdań o różnym szyku, które pomimo zmiany kolejności wyrazów je tworzących nie utracą swojej logiki. Nazwy przypadków w wielu językach wywodzą się od swoich łacińskich odpowiedników. W języku polskim ta reguła nie funkcjonuje.
Zobacz: Jakie są tryby czasownika w języku polskim? Ich rodzaje i przykłady użycia
Odmiana przez przypadki – przykłady
1. Mianownik
Oddaje on formę podstawową danego wyrazu, którą można spotkać w słownikach.
Odpowiada na pytania: „kto?”, „co?”. Mamy z nim do czynienia najczęściej wówczas, gdy rzeczownik w zdaniu występuje w roli podmiotu:
To jest książka.
Adam jest motorniczym.
Mama zrobiła zupę.
2. Dopełniacz – pytania
Ten odpowiada na pytania: „kogo?”, „czego?”. Najczęściej występuje w relacjach opisujących przynależność, na przykład:
Lalka Majki.
Książka Adama.
Biurko Basi.
Dopełniacza używa się też w zaprzeczeniach:
Kuba nie zrobił zadania domowego.
Asia nie wybiła szyby.
Nie mam flamastrów.
3. Celownik – pytania
Odpowiada na pytania: „komu?”, „czemu?”. Występuje stosunkowo rzadko i opisuje najczęściej: dawanie, przyglądanie się, mówienie, sprzedawanie, oddawanie, pomaganie, dziękowanie oraz obiecywanie. Można go spotkać również w towarzystwie przyimków: „dzięki”, „wbrew”, „przeciw” oraz „ku”.
Celownik w zdaniu pełni funkcję dopełnienia dalszego i może zostać wykorzystany w następujący sposób:
Pani od matematyki postawiła Basi tylko trójkę.
Dzięki Tobie mam dom!
Dałam Tomkowi kalendarz.
Zobacz: Środki stylistyczne i ich funkcje [podział, rodzaje oraz przykłady środków stylistycznych]
4. Biernik – pytania
Odpowiada on na pytania: „kogo?”, „co?”. Kiedy posługujemy się nim dla opisu rzeczowników i zaimków osobowych, to zawsze pełnią one w zdaniu funkcję dopełnienia bliższego. Kiedy używamy biernika przy odmianie przymiotnika, to będzie on pełnił w zdaniu funkcję przydawki. Przykładami wykorzystania biernika są:
Kurtka Ani.
Przez Anię nie mogłem pójść na koncert.
Widziałam piękny obraz.
5. Narzędnik – pytania
Odpowiada on na pytania: „kim?”, „czym?”. Ma szerokie zastosowanie.
Można użyć go do określenia narzędzia, przykładowo:
Wbiłem gwoździa młotkiem.
Namalował obraz ołówkiem.
Śrubę najlepiej wkręca się śrubokrętem.
Przy pomocy narzędnika z powodzeniem określimy również środek transportu:
Do Włoch poleciałem samolotem.
Nad morzę jadę samochodem.
Na święta pojadę pociągiem.
Przy pomocy narzędnika określimy również kim jesteśmy lub czym się interesujemy:
Jestem sprzedawcą.
Interesuję się sportem.
Dodatkowo narzędnik zawsze będzie łączył się z przyimkami takimi jak: „nad”, „z”, „pod”.
6. Miejscownik – pytania
Za jego pomocą z łatwością odpowiemy na pytania: „o kim?”, „o czym?”. Miejscownik służy do opisu miejsca, dlatego zawsze będzie nierozerwalnie występował z przyimkiem:
Myślę o zeszłych wakacjach.
O mojej pracy wlałbym nie rozmawiać.
7. Wołacz
Ten jako jedyny nie odpowiada na pytanie, a zawołanie: „o!”. Stosuje się go w zwrotach bezpośrednich oraz zawołaniach. Obecnie bardzo często przyjmuje formę równą mianownikowi. W języku łacińskim wołacz określa się jako „vocativus”.
Funkcja systemu deklinacyjnego jest bardzo istotna, ponieważ pomaga określić właściwą relację w zdaniu poszczególnych wyrazów. Dzięki temu nie ma konieczności trzymania się sztywnych ram konstrukcyjnych i porządkowych podmiotów względem orzeczenia i dopełnienia. Możemy sobie tutaj pozwolić na pewną dowolność.
Sprawdź: Części mowy odmienne i nieodmienne. Jak wygląda podział?
Odmiana rzeczowników przez przypadki
Rzeczownik to część mowy, która zdecydowanie najczęściej podlega odmianie przez przypadki, np. Nie lubię tańca (dopełniacz); Nie widziałam się z Patrykiem (narzędnik) już dwa tygodnie; Podczas spaceru (dopełniacz), zauważyłam mamę (biernik).
Zobacz: Rzeczownik – odmiana, rodzaje i podział. Przez co odmienia się rzeczownik?
Przypadki – pytania pomocnicze
Każdy z przypadku odpowiada na dwa pytania, które pomagają ustalić poprawny sposób odmiany danego wyrazu.
- Mianownik – kto? co? (jest)
- Dopełniacz – kogo? czego? (nie ma)
- Celownik – komu? czemu? (przyglądam się)
- Biernik – kogo? co? (widzę)
- Narzędnik – z kim? z czym? (idę)
- Miejscownik – o kim? o czym? (mówię)
- Wołacz – o!
Zobacz również: Jak zamienić zdanie na równoważnik zdania?
Rodzice pytają o odmienianie przez przypadki:
Jakie są pytania przypadków? Pytania do przypadków to: mianownik: „kto?”, „co?”, Dopełniacz: „kogo?”, „czego?”, Celownik: „komu?”, „czemu?”, Biernik: „kogo?”, „co?”, Narzędnik: „(z) kim?”, „(z) czym?”, Miejscownik: „o kim?”, „o czym?”, Wołacz: „O!”
Na jakie pytania odpowiada biernik? Kogo? co?
Na jakie pytania odpowiada celownik? Pytania celownika to: „komu?”, „czemu?”. Używany jest jako dopełnienie dalsze lub oznaczenie celu/skutków szkody lub pożytku.
Na jakie pytania odpowiada dopełniacz? Dopełniacz jest drugim przypadkiem w odmianie wyrazów. Odpowiada na pytania: „kogo?”, „czego?” i używa się go, aby określić przynależność
Na jakie pytanie odpowiada miejscownik? O kim? o czym
