Odmiana przez przypadki – jak zapamiętać jej zasady?

Przypadki odmiana. Co odmieniamy przez przypadki?

Przypadki to jednak z kategorii gramatycznych, przez którą odmieniają się:

• rzeczowniki,
• przymiotniki,
• imiesłowy przymiotnikowe,
• część liczebników,
• niektóre zaimki (np. dzierżawcze).

Odmiana przez przypadki nazywana jest deklinacją. Głównym celem wprowadzenia przypadków jest możliwość formułowania zdań o różnym szyku, które pomimo zmiany kolejności wyrazów je tworzących nie utracą swojej logiki. Nazwy przypadków w wielu językach wywodzą się od swoich łacińskich odpowiedników. W języku polskim ta reguła nie funkcjonuje.

Zobacz: Jakie są tryby czasownika w języku polskim? Ich rodzaje i przykłady użycia

Odmiana przez przypadki – przykłady

1. Mianownik

Oddaje on formę podstawową danego wyrazu, którą można spotkać w słownikach.

Odpowiada na pytania: „kto?”, „co?”. Mamy z nim do czynienia najczęściej wówczas, gdy rzeczownik w zdaniu występuje w roli podmiotu:

To jest książka.
Adam jest motorniczym.
Mama zrobiła zupę.

2. Dopełniacz – pytania

Ten odpowiada na pytania: „kogo?”, „czego?”. Najczęściej występuje w relacjach opisujących przynależność, na przykład:

Lalka Majki.
Książka Adama.
Biurko Basi.

Dopełniacza używa się też w zaprzeczeniach:

Kuba nie zrobił zadania domowego.
Asia nie wybiła szyby.
Nie mam flamastrów.

3. Celownik – pytania

Odpowiada na pytania: „komu?”, „czemu?”. Występuje stosunkowo rzadko i opisuje najczęściej: dawanie, przyglądanie się, mówienie, sprzedawanie, oddawanie, pomaganie, dziękowanie oraz obiecywanie. Można go spotkać również w towarzystwie przyimków: „dzięki”, „wbrew”, „przeciw” oraz „ku”.

Celownik w zdaniu pełni funkcję dopełnienia dalszego i może zostać wykorzystany w następujący sposób:

Pani od matematyki postawiła Basi tylko trójkę.
Dzięki Tobie mam dom!
Dałam Tomkowi kalendarz.

Zobacz: Środki stylistyczne i ich funkcje [podział, rodzaje oraz przykłady środków stylistycznych]

4. Biernik – pytania

Odpowiada on na pytania: „kogo?”, „co?”. Kiedy posługujemy się nim dla opisu rzeczowników i zaimków osobowych, to zawsze pełnią one w zdaniu funkcję dopełnienia bliższego. Kiedy używamy biernika przy odmianie przymiotnika, to będzie on pełnił w zdaniu funkcję przydawki. Przykładami wykorzystania biernika są:

Kurtka Ani.
Przez Anię nie mogłem pójść na koncert.
Widziałam piękny obraz.

5. Narzędnik – pytania

Odpowiada on na pytania: „kim?”, „czym?”. Ma szerokie zastosowanie.

Można użyć go do określenia narzędzia, przykładowo:

Wbiłem gwoździa młotkiem.
Namalował obraz ołówkiem.
Śrubę najlepiej wkręca się śrubokrętem.

Przy pomocy narzędnika z powodzeniem określimy również środek transportu:

Do Włoch poleciałem samolotem.
Nad morzę jadę samochodem.
Na święta pojadę pociągiem.

Przy pomocy narzędnika określimy również kim jesteśmy lub czym się interesujemy:

Jestem sprzedawcą.
Interesuję się sportem.

Dodatkowo narzędnik zawsze będzie łączył się z przyimkami takimi jak: „nad”, „z”, „pod”.

6. Miejscownik – pytania

Za jego pomocą z łatwością odpowiemy na pytania: „o kim?”, „o czym?”. Miejscownik służy do opisu miejsca, dlatego zawsze będzie nierozerwalnie występował z przyimkiem:

Myślę o zeszłych wakacjach.
O mojej pracy wlałbym nie rozmawiać.

7. Wołacz

Ten jako jedyny nie odpowiada na pytanie, a zawołanie: „o!”. Stosuje się go w zwrotach bezpośrednich oraz zawołaniach. Obecnie bardzo często przyjmuje formę równą mianownikowi. W języku łacińskim wołacz określa się jako „vocativus”.

Funkcja systemu deklinacyjnego jest bardzo istotna, ponieważ pomaga określić właściwą relację w zdaniu poszczególnych wyrazów. Dzięki temu nie ma konieczności trzymania się sztywnych ram konstrukcyjnych i porządkowych podmiotów względem orzeczenia i dopełnienia. Możemy sobie tutaj pozwolić na pewną dowolność.

Sprawdź: Części mowy odmienne i nieodmienne. Jak wygląda podział?

Odmiana rzeczowników przez przypadki

Rzeczownik to część mowy, która zdecydowanie najczęściej podlega odmianie przez przypadki, np. Nie lubię tańca (dopełniacz); Nie widziałam się z Patrykiem (narzędnik) już dwa tygodnie; Podczas spaceru (dopełniacz), zauważyłam mamę (biernik).

Zobacz: Rzeczownik – odmiana, rodzaje i podział. Przez co odmienia się rzeczownik?

Przypadki – pytania pomocnicze

Każdy z przypadku odpowiada na dwa pytania, które pomagają ustalić poprawny sposób odmiany danego wyrazu.

1. Mianownik – kto? co? (jest)
2. Dopełniacz – kogo? czego? (nie ma)
3. Celownik – komu? czemu? (przyglądam się)
4. Biernik – kogo? co? (widzę)
5. Narzędnik – z kim? z czym? (idę)
6. Miejscownik – o kim? o czym? (mówię)
7. Wołacz – o!

Zobacz również: Jak zamienić zdanie na równoważnik zdania?

Rodzice pytają o odmienianie przez przypadki: