Środki stylistyczne i ich funkcje [podział, rodzaje oraz przykłady środków stylistycznych]

Co to są środki stylistyczne?

Środki stylistyczne stosowane są głównie w poezji, jednak osoby posiadające wiedzę na ten temat są w stanie wychwycić je również w codziennym języku mówionym. Wyróżnia się kilkadziesiąt środków stylistycznych, z których niektóre są znacznie bardziej popularne niż inne. Świadomie rozróżnianie większości z nich pozwala nie tylko na zrozumienie sensu danego utworu, lecz także wysławianie się w ciekawszy, bardziej kwiecisty sposób.

Zobacz: Epoki literackie w kolejności [charakterystyka i ramy czasowe konkretnych okresów w polskiej literaturze]

Środki stylistyczne w wierszach

Środki stylistyczne pojawiają się głównie w wierszach i dramatach. Są one stosowane zarówno do pokazywania emocji, jak i utrzymywania rytmiki utworu. Każdy ze środków stylistycznych używanych w języku polskim ma inne funkcje, które można w dowolny sposób ze sobą łączyć. Z tego powodu w jednym wersie wiersza może występować nawet kilka tego typu zabiegów. Doskonałym przykładem zaledwie dwóch wersów bazujących na kilku środkach stylistycznych jest początek Pana Tadeusza autorstwa Adama Mickiewicza, czyli doskonale wszystkim znane:

Litwo, Ojczyzno moja! ty jesteś jak zdrowie;
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie.

Sam fragment jest apostrofą, jednak łączy w sobie również wykrzyknienie, porównanie oraz przerzutnię. Takich przykładów w polskiej literaturze jest naprawdę wiele. Środki stylistyczne w wierszu czasem niełatwo zauważyć, wymaga to przede wszystkim znajomości ich definicji i funkcji, które pełnią.

Sprawdź: Co to są głoski i jak je liczyć? Ile głosek ma wyraz…

Podstawowe środki stylistyczne – przykłady i funkcje

Wyróżnia się kilkadziesiąt środków stylistycznych (określanych niekiedy również jako środki wyrazu artystycznego) dlatego omówienie każdego z nich może być nie lada wyzwaniem. Przyjrzyjmy się zatem podstawowym, najczęściej używanym zabiegom tego typu pojawiającym się w wielu popularnych utworach. Jakie są środki stylistyczne? Poniżej prezentujemy ten podstawowe i najczęściej występujące. Poznasz tu również funkcje środków stylistycznych.

Zobacz: Jakie są tryby czasownika w języku polskim? Ich rodzaje i przykłady użycia

Porównanie

Porównanie przedstawia analogię pomiędzy dwoma rzeczami, zjawiskami czy postaciami. Ten środek stylistyczny występuje również w wersji rozbudowanej, w której porównywane zjawisko, rzecz lub postać znajduje się na końcu zdania. Jest to porównanie homeryckie mające swoje początki w słynnej Iliadzie Homera. W porównaniu powinny znaleźć się słowa: jak, jakby, na kształt, niczym, niby.

Metafora

Metafora, inaczej przenośnia, odbiera wyrazom ich pierwotne znaczenie. Ma ona charakter niedosłowny, a określenie jej głębszego sensu wymaga często znajomości innych utworów czy symboliki. Za metaforę uważane jest również uosobienie i ożywienie.

Ożywienie

Ożywienie, czyli animizacja, nadaje rzeczom i zjawiskom cechy istot żywych.

Uosobienie

Uosobienie, czyli personifikacja, polega n nadaniu rzeczom, zjawiskom lub zwierzętom cech ludzkich, takich jak, na przykład, mowa.

Epitet

Określenie rzeczownika najczęściej wyrażane przymiotnikiem. Ma ono na celu pokazywać cechy danego zjawiska, postaci czy rzeczy.

Onomatopeja

Onomatopeja, czyli wyraz dźwiękonaśladowczy, jak sama nazwa mówi, odnosi się do przedstawiania odgłosów.

Przerzutnia

Przerzutnia to przeniesienie części zdania lub pojedynczego wyrazu do kolejnego wersu w celu zachowania metrum wiersza lub zwrócenia uwagi na ważne pojęcia.

Neologizm

Neologizm to słowo nowo utworzone na potrzeby konkretnego utworu.

Archaizm

Archaizm stanowi przeciwieństwo neologizmu. Jest on słowem, które powszechnie wyszło z użycia. Często może być stosowany jako zabieg mający na celu przybliżenie odległych czasów.

Peryfraza

Peryfraza, inaczej omówienie, ma na celu ominięcie słów o mocnym wydźwięku, zastępując je delikatnymi określeniami o takim samym znaczeniu.

Apostrofa

Apostrofa to uroczysty zwrot do zjawiska, osoby lub przedmiotu.

Wykrzyknienie

Wykrzyknienie, inaczej eksklamacja, ma na celu wyrażenie silnych emocji mówiącego podmiotu. Często kończy się ono wykrzyknikiem.

Hiperbola

Hiperbola, czyli wyolbrzymienie, ma na celu podkreślać ogrom zjawiska, dodatkowo je wzmacniając. Przeciwieństwem hiperboli jest mało popularna litota.

Powtórzenie

Powtórzenie polega na wielokrotnym użyciu tego samego słowa w celu podkreślenia jego znaczenia lub nadania rytmu. Ten środek stylistyczny dzieli się na anaforę, epiforę, paralelizm oraz refren w zależności od dokładnej budowy wersów i ułożenia wyrazów powtórzonych.

Synekdocha

Synekdocha, inaczej ogarnienie, to nazwanie przedmiotu lub zjawiska poprzez określenie jedynie jego fragmentu, a nie całości.

Elipsa

Elipsa, czyli wyrzutnia, polegająca na opuszczeniu elementu zdania, który jest oczywisty i da się go wywnioskować z kontekstu.

Inwersja

Ten literacki środek stylistyczny to naruszenie szyku zdania poprzez zastosowanie szyku przestawnego (orzeczenie + podmiot zamiast podmiot + orzeczenie).

Pytanie retoryczne

Pytanie, na które odpowiedź jest doskonale znana. Ma ono na celu jedynie skłonić odbiorcę do przemyśleń na dany temat.

Oksymoron

Oksymoron, czyli epitet sprzeczny, polega na zestawieniu wyrazów o zupełnie przeciwstawnym, nielogicznym znaczeniu. Jest on często mylony z antytezą będącą nieco mniej znanym środkiem stylistycznym.

Antyteza

Antyteza to zestawienie dwóch elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość, często całe zdanie rozdzielone przecinkiem. Ten środek artystyczny pojawia się w wielu polskich przysłowiach.

Nie są to wszystkie środki stylistyczne, ponieważ w języku polskim istnieje ich zdecydowanie więcej. Niektóre z nich są kojarzone jednak głównie przez osoby z wykształceniem filologicznym i nie są one omawiane na etapie podstawówki oraz liceum. Znajomość wyżej wymienionych przykładów powinna zdecydowanie wystarczyć do wstępnej interpretacji dowolnych utworów pisanych wierszem, a pozostałe środki literackie mogą stanowić ciekawostkę dla zainteresowanych.

Zobacz: Rzeczownik: Odmiany, rodzaje, podział i formy rzeczowników

Środki stylistyczne – przykłady

Kiedy znasz już funkcję niektórych środków literackich, przyszedł czas na omówienie przykładów pozwalających na lepsze zrozumienie sposobu ich używania. Oto one:

• Porównanie – głupi jak koza
• Metafora – w aureoli srebrnych włosów
• Ożywienie – oddychające książki
• Uosobienie – lis przemówił
• Epitet – ogromny, nowoczesny obraz
• Onomatopeja – buch, uch, puff
• Neologizm – zjesieniały
• Archaizm – babizna (obecnie spadek po babci)
• Peryfraza – niemądry zamiast głupi
• Apostrofa – Litwo, Ojczyzno moja!
• Wykrzyknienie – Ach, to dziewczyna spod lasku!
• Hiperbola – po najzieleńszym wzgórzu
• Powtórzenie – zieleń, zieleń, coraz więcej zieleni i przestrzeni
• Synekdocha – żołnierz polski zamiast armia polska
• Elipsa – Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary? Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?
• Inwersja – Ja się nie mogę, stawszy się żywiołem Wiecznym mych ogniów, rozsypać popiołem.
• Pytanie retoryczne – Czyż to nie uroczy malec?
• Oksymoron – ciepły śnieg
• Antyteza -lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć

Sprawdź: Jak napisać rozprawkę? Poznaj schemat dobrej rozprawki!

Środki stylistyczne – podział

Wyróżniamy cztery rodzaje środków stylistycznych: fonetyczne, słowotwórcze, leksykalne i składniowe. Pierwsze z nich bazują na brzmieniu, drugie na budowie słów, trzecie na czerpaniu z określonych obszarów językowych (również z gwary), czwarte budują nowe znaczenie poprzez zestawienie wyrazów, a piąte dotyczą zabiegów w obszarze zdania.

• Fonetyczne: aliteracja, eufonia, onomatopeja, rym, rytm.
• Słowotwórcze: złożenie, zgrubienie, zdrobnienie, neologizm.
• Leksykalne: archaizm, epitet, eufemizm, hiperbola, neologizm, peryfraza, porównanie, zdrobnienie, zgrubienie.
• Semantyczne: alegoria, animizacja, epitet, hiperbola, ironia, litota, metafora, metonimia, synekdocha, oksymoron, personifikacja, symbol, porównanie.
• Składniowe: anakolut, antyteza, apostrofa, elipsa, epifora, inwersja, paralelizm, przerzutnia, powtórzenie, pytanie retoryczne, wykrzyknienie.

Czy środki językowe i stylistyczne to to samo?

Środki stylistyczne mogą być nazywane również poetyckimi, artystycznymi i językowymi, znane są również jako środki artystycznego wyrazu. Kwestia ta bywa problematyczna i budzi wiele wątpliwości, dlatego najbezpieczniejszym rozwiązaniem jest nazywanie tej grupy językowych zabiegów właśnie środkami stylistycznymi.

Zobacz: Jakie są samogłoski? Ich rola i rodzaje. Jak nauczyć dziecko wymowy samogłosek?

Jak środki stylistyczne wpływają na argumentację wypowiedzi?

Wiele środków stylistycznych znajduje swoje zastosowanie w dyskusjach jako m.in. wzmocnienie argumentacji. W tym celu warto sięgnąć chociażby po anaforę, która polega na wielokrotnym powtórzeniu tego samego wyrazu lub zwrotu na początku następujących po sobie zdań. Antystrofa polegająca na powtórzeniu zwrotu w odwróconym szyku pozwoli na większe podkreślenie określonych treści. Zdarza się też, że mówcy chcąc w patetyczny sposób się do kogoś zwrócić sięgają po apostrofę. Wypowiedź mówiącego wzbogacą też metafory oraz epitety. A to oczywiście nie koniec! Wachlarz środków, po które warto sięgnąć w dyskusji jest bowiem o wiele szerszy.

Sprawdź: Jak wypisać dziecko z religii? Kilka praktycznych informacji dla rodziców [wzór oświadczenia]

Jak środki stylistyczne kreują obraz przyrody?

Środki stylistyczne inaczej nazywane poetyckimi są dla pisarzy niczym farby dla malarzy – pozwalają wyrazić piękno (bądź brzydotę) otaczającego świata. Doskonale sprawdzają się też w opisach przyrody: malowniczych dolin, głębokich tafli jeziora oraz gęstych lasów. Środki zastosowane w opisach przyrody to m.in. porównania, epitety, animizacje czy personifikacje. Swoje miejsce znajdują też metafory oraz dźwiękonaśladownictwo.

Zobacz: Części mowy: Podział na odmienne i nieodmienne części mowy

Uczniowie pytają, co to środki stylistyczne/poetyckie i ich funkcje: