Odmienne i nieodmienne części mowy. Jak wygląda podział? O czym trzeba pamiętać?

Co to są części mowy?

Części mowy zgodnie z definicją stanowią wyróżnioną na podstawie kryteriów składniowych i fleksyjnych klasę wyrazów charakterystyczną dla danego języka. Wielu z nas są one znane nie tylko z lekcji polskiego, lecz także wszelkich zajęć z języków obcych. Na ich podstawie możliwe jest bowiem opisanie wielu zasad i klasyfikowanie poszczególnych grup wyrazów. W większości języków części mowy pokrywają się ze sobą, ale kwestia ta wygląda bardzo różnorodnie w przypadku ich ewentualnej odmiany.

Sprawdź: Środki stylistyczne i ich funkcje [podział, rodzaje oraz przykłady środków stylistycznych]

Jakie są części mowy w języku polskim? Które są odmienne, a które nieodmienne?

Wyróżnia się 10 takich grup, które dzielą się na części mowy odmienne i nieodmienne. W przypadku odmiennych sprawa może być bardzo trudna, ponieważ wówczas pojawiają się również osoby, liczby, czasy, rodzaje, przypadki i wiele innych kryteriów odpowiadających za prawidłowe posługiwanie się poszczególnymi częściami mowy i składanie ich w poprawnie gramatyczne zdania. Z tego powodu język polski uchodzi za jeden z najtrudniejszych na świecie i może on sprawiać problemy nawet rodowitym Polakom nieposiadających wiedzy pozwalającej na świadome posługiwanie się poszczególnymi zagadnieniami gramatycznymi i powielającym popularne błędy.

Sprawdź: Odmiana przez przypadki – jak zapamiętać jej zasady?

Do czego służą wszystkie części mowy?

Części mowy są nieodłączną częścią każdego języka, a ich klasyfikacja pozwala na dokładne określenie grupy słów, o której mówimy. Bez wyróżniania części mowy nauka języków obcych byłaby bardzo utrudniona, a zrozumienie sytuacji, w których wykorzystuje się dane słowa stałoby się niemal niemożliwe. W przypadku języka polskiego również ma to ogromne znaczenie, ponieważ nie brakuje osób przyjeżdżających do Polski i uczących się lokalnej mowy.

Zobacz: Jak napisać wypracowanie z polskiego? Poznaj sprawdzone metody!

Podział: odmienne i nieodmienne części mowy

Części mowy w języku polskim dzielą się na odmienne i nieodmienne. Zwykle pierwsza grupa stwarza najwięcej problemów, ponieważ odmienia się ona w bardziej złożony sposób niż w wielu innych językach obcych. Każda część mowy rządzi się osobnymi zasadami, a najwięcej z nich występuje w przypadku czasowników. Ogromną trudność sprawiają jednak głównie przypadki, które często budzą wątpliwości również w osobach na co dzień dbających o wysławianie się i pisanie w prawidłowy sposób. Na szczęście, wyjaśnienie wielu kwestii można obecnie znaleźć w wiarygodnych źródłach w internecie, dzięki czemu poprawna pisownia jest na wyciągnięcie ręki nawet dla osób, które nie przyswoiły niezbędnej wiedzy w czasach szkolnych lub po prostu zapomniały o konkretnych zasadach.

W przypadku nieodmiennych części mowy kwestia ta wygląda zdecydowanie łatwiej. Aby móc je prawidłowo sklasyfikować, należy znać pytania, na które odpowiadają lub ogólne definicje. Poza tym nie istnieją jednak żadne przypadki, liczby, rodzaje czy czasy odpowiadające za odmianę takich części mowy. Z tego powodu sprawiają one zdecydowanie najmniej problemów i w życiu codziennym przypominają o sobie głównie podczas nauki języków obcych.

Sprawdź: Czym są głoski?

Części mowy – przez co się odmieniają?

Podział części mowy może być wygodniejszy do zapamiętania, jeśli zawrzemy go w tabelce. Wówczas lepiej widać, że wcale nie jest ich tak dużo, jak mogłoby się wydawać.

Części mowy odmienne i nieodmienne – tabela

Odmienne części mowy przez co się odmieniają – tabelka

Zobacz: Mit o Prometeuszu – plan wydarzeń. Jak wygląda historia Prometeusza w kilku zdaniach?

Jakie są odmienne części mowy? – przykłady i pytania, na które odpowiadają

Wyróżnia się pięć odmiennych części mowy, czyli czasownik, rzeczownik, przymiotnik, liczebnik i zaimek. Każda z nich rządzi się zupełnie oddzielnymi zasadami, dlatego nie wystarczy przyswoić reguł dotyczących tylko czasownika lub rzeczownika. Przedstawiamy spis odmiennych części mowy wraz ze sposobem ich odmieniania.

Czasownik

Czasownik informuje nie tylko o czynnościach, lecz także zjawiskach i stanach. Dzieli się on na dokonany i niedokonany, a każda z tych wersji odmienia się przez osoby, liczby, czasy i rodzaje. Pierwsza kwestia jest stosunkowo prosta i pojawia się także w wielu językach obcych. Problem niekiedy może pojawiać się w przypadku rodzaju, który w liczbie pojedynczej dzieli się na żeński, męski i nijaki, a w mnogiej – męskoosobowy i niemęskoosobowy.

W języku polskim wyróżnia się jedynie czas teraźniejszy, przyszły i przeszły, co stanowi pewne uproszczenie w porównaniu, na przykład, do angielskiego. Odmiana czasownika zazwyczaj nie sprawia większych problemów. Jedyne niejasności pojawiają się właśnie w kwestii samego rodzaju, gdzie czasowniki dotyczące grupy kobiet zazwyczaj kończą się na -ły, a dotyczące mężczyzn lub grup mieszanych posiadają końcówkę -li.

Zobacz: Epoki literackie po kolei [charakterystyka i ramy czasowe]

Rzeczownik

Rzeczownik to część mowy sprawiająca znacznie więcej problemów niż czasownik. Określa ona osoby, przedmioty, zwierzęta, istoty żyjące, zjawiska, uczucia i różnego rodzaju pojęcia abstrakcyjne. Może ona dotyczyć także samych czynności, stając się rzeczownikiem odczasownikowym (czytanie, pisanie, tańczenie). Rzeczownikiem określa się także nazwiska, imiona, tytuły, nazwy geograficzne oraz przekształcenia liczb, takie jak dwójka, ósemka czy dziesiątka.

Rzeczownik odmienia się tylko przez przypadki i liczby, jednak ta pierwsza kwestia niekiedy może stanowić poważny problem. W języku polskim wyróżnia się następujące przypadki, którym odpowiadają konkretne pytania:

• Mianownik – kto? co?
• Dopełniacz – kogo? czego?
• Celownik – komu? czemu?
• Biernik – kogo? co?
• Narzędnik – z kim? z czym?
• Miejscownik – o kim? o czym?
• Wołacz – o!

Rzeczownik odmienia się także przez liczby, tak więc mamy zarówno kota, jak i koty. Już na samym przykładzie tego zdania widać, że poszczególne liczby również ulegają odmianie przez przypadki. Obecnie największy problem stanowi celownik liczby mnogiej, który w przypadku kotów powinien brzmieć “kotom”. Wiele osób powiela jednak popularny błąd przekształcający poprawne “kotom” w absolutnie błędne “kotą”. I to zarówno w języku mówionym, jak i pisanym.

Wątpliwości pojawiają się także w dopełniaczu i utrudniają one życie nawet osobom, które na co dzień radzą sobie doskonale z poprawną polszczyzną. Taką sytuację można zauważyć, na przykład, w przypadku słynnego już kisielu (nie kiślu!), który przez wiele osób w dopełniaczu odmieniany jest w błędnej formie. A takich niejasności w języku polskim jest naprawdę dużo.

Zobacz: Zwolnienie z WF (całoroczne lub jednorazowe). Kto może je wystawić? Od września nowe zasady?

Przymiotnik

Przymiotnik ma za zadanie określać rzeczownik, nadając mu różne cechy, takie jak mały, duży, czerwony, miły czy niespodziewany. Odmienia się on przez przypadki, liczby oraz rodzaje, co zazwyczaj nie stanowi większych problemów. podczas odmiany przez przypadki przymiotnik czasami zyskuje taką samą końcówkę jak rzeczownik, co można zauważyć na przykładzie wspominanego już kota. Tak więc można dać przysmak czarnym kotom lub pochlapać je zimną wodą. Zasada ta pozwala na wykorzystanie tylko podczas odmiany konkretnych rzeczowników przez konkretne przypadki i w większości sytuacji zupełnie nie ma ona swojego zastosowania.

Liczebnik

Liczebnik, jak sama nazwa mówi, dotyczy liczb. I to zarówno kolejności, jak i ułamków, zbiorów czy liczb. Wyróżnia się liczebniki porządkowe, zbiorowe, nieokreślone i ułamkowe. Liczebniki odmieniają się przez przypadki, liczby i rodzaje. To właśnie dlatego w wielu przypadkach pojawia się problem odpowiedniej odmianie tej części mowy w stosunku do danej grupy przedmiotów lub osób uwzględniając ich rodzaj i liczbę.

Zaimek

Zaimek zastępuje inne części mowy, takie jak rzeczowniki, przymiotniki, liczebniki i przysłówki. Z tego powodu nie posiada on konkretnej definicji, a w zdaniu zazwyczaj pełni funkcję przydawki. Zaimek odmienia się w taki sposób, jak część mowy, którą aktualnie zastępuje. Przykładowymi zaimkami są słowa ja, ty, coś, nic, kiedyś, mój, twój, tamten, jaki, czyjś i taki.

Poznaj: Rodzaje spółgłosek w języku polskim

Części mowy nieodmienne

W języku polskim wyróżnia się także pięć nieodmiennych części mowy, czyli przyimek, przysłówek, partykułę, wykrzyknik i spójnik. W tym przypadku sprawa jest zdecydowanie łatwiejsza i wymaga jedynie znajomości definicji lub pytań, na które odpowiadają konkretne części mowy, aby móc je prawidłowo sklasyfikować.

Przyimek

Przyimek to nieodmienna część mowy, która wskazuje, gdzie dana osoba lub przedmiot znajduje się w czasie, kiedy odbywa się konkretna czynność. Określa on również położenie różnego rodzaju istot żywych lub obiektów względem innych. Wraz z rzeczownikiem, przyimek tworzy wyrażenie przyimkowe. Przykładowe przyimki to do, na, przez, koło, dla, zza, po i w.

Przysłówek

Przysłówek określa cechy jakościowe czynności oraz okoliczności ich wykonywania. Podlega on również stopniowaniu, a niekiedy może pełnić funkcję okolicznika lub orzecznika.

Partykuła

Partykuła najczęściej wyraża przypuszczenie lub zaprzecza konkretnej treści. Jest ona także wykorzystywana do tworzenia rozkazów. Przykładowe partykuły to niech, oby, by i nie.

Wykrzyknik

Wykrzyknik wyraża uczucia, emocje lub oddaje różne odgłosy. Przykładami wykrzykników mogą być haps!, brzdęk!, łup!, och, ojej!, ach! itd.

Spójnik

Spójnik jest częścią mowy kojarzoną przez niemal wszystkie osoby. Służy on do łączenia całych zdań lub pojedynczych wyrazów. Przykłady spójników to i, oraz, lub, bądź, czy i albo.

Spójniki warunkują również typ zdania współrzędnie złożonego. Oto spójniki występujące w poszczególnych rodzajach takich zdań:

• Łączne – i, oraz, ani, ni, a
• Rozłączne – albo, bądź, czy, lub
• Przeciwstawne – ale, lecz, zaś, a
• Wynikowe – więc, zatem, dlatego, toteż

Zobacz: Czy religia jest obowiązkowa 2022? Zapowiedzi ministra zaniepokoiły rodziców

Części mowy – pytania

Większość części mowy w języku polskim odpowiada na konkretne pytania, dzięki którym możliwe jest szybkie sklasyfikowanie poszczególnych z nich. Przedstawiamy spis konkretnych części mowy wraz z niektórymi pytaniami, na które odpowiadają.

• Czasownik – co robi? W jakim jest stanie? Co się z nim dzieje?
• Rzeczownik – kto? Co?
• Przymiotnik – który? Która? Które? Czyj? Czyja? Czyje? Jaki? Jaka? Jakie?
• Liczebnik – który z kolei? Ile?
• Zaimek – zależnie od części mowy, którą zastępuje; rzeczowny – kto? co?, przymiotny – jaki? jaka? jakie?, liczebny – który z kolei? ile?
• Przysłówek – kiedy? Jak? Gdzie?

Pozostałe części mowy w języku polskim nie odpowiadają na żadne pytania, a ich klasyfikacja jest możliwa jedynie na podstawie odpowiednich definicji. Znajomość wymienionych pytań pozwala jednak na świadome posługiwanie się konkretnymi słowami i pomaga ona w nauce języków obcych.

Sprawdź: pani czy Pani: kiedy wyraz “pani” piszemy z wielkiej, a kiedy z małej litery?

Rodzice i uczniowie pytają, co to są części mowy odmienne i nieodmienne