Co to jest forma gramatyczna? Jak ją określić? Sprawdź najważniejsze informacje o przykłady

Co to jest forma gramatyczna?

Forma gramatyczna to narzędzie językowe, które sprawia, że każdy wyraz będący odmienną częścią mowy, może pełnić w zdaniu odpowiednią rolę, taką jak na przykład funkcja podmiotu, funkcja przydawki lub funkcja dopełnienia. Oznacza to, że ten sam wyraz ubrany w inne formy gramatyczne może pełnić w zdaniu zupełnie inne funkcje. Dział gramatyki, który zajmuje się odmianą wyrazów nazywany jest fleksją, dlatego formy gramatyczne możemy nazywać inaczej formami fleksyjnymi.

Zobacz: Środki stylistyczne i ich funkcje [podział, rodzaje oraz przykłady środków stylistycznych]

Określenie formy gramatycznej

Formy gramatyczne możemy określać jedynie w przypadku tak zwanych odmiennych części mowy, czyli samodzielnych wyrazów, które w trakcie odmiany przybierają różne końcówki. Do odmiennych części mowy należą:

• Rzeczownik, na przykład: orzeł, myśl, ciotka, koc, telewizor
• Czasownik, na przykład: maluje, śpi, kwitnie, ogląda, pracuje
• Przymiotnik, na przykład: mały, czerwona, słony, brzydki, dobry
• Liczebnik, na przykład: jeden, trzeci, czwarty, podwójny, potrójny
• Zaimek, na przykład: ja, twój, nikt, każdy.

Sprawdź: Jak napisać rozprawkę? Poznaj najważniejsze zasady pisania rozprawki. Kluczowy jest schemat

Forma fleksyjna wyrazu składa się z takich części jak:

• temat fleksyjny – to jest ta część wyrazu, w której pojawia się jego znaczenie
• końcówka fleksyjna – jest częścią gramatyczną odmiennej części mowy, którą dodajemy do tematu fleksyjnego. Wyróżnia się dwa typy końcówek fleksyjnych: przypadka, która występuje w takich częściach mowy jak rzeczownik, przymiotnik, liczebnik oraz zaimek i osoby, które występują przy odmianie czasownika.

Zobacz: Zwolnienie z WF – kto może je wystawić? Jak uzyskać zwolnienie całoroczne? Procedura może zostać utrudniona

Przykładowe tematy i końcówki fleksyjne:

• Owej – ow (temat fleksyjny) + ej (końcówka fleksyjna)
• Nasi – naś (temat fleksyjny) + i (końcówka fleksyjna)
• Naszych – nasz (temat fleksyjny) + ych (końcówka fleksyjna)
• Dwojga – dwojg (temat fleksyjny) + a (końcówka fleksyjna)
• Trzech – trzy (temat fleksyjny) + ech (końcówka fleksyjna)
• Polacy – Polac (temat fleksyjny) + y (końcówka fleksyjna)
• Zamożni – zamożń (temat fleksyjny) + i (końcówka fleksyjna)
• Chytremu – chytr (temat fleksyjny) + emu (końcówka fleksyjna)
• Domów – dom (temat fleksyjny) + ów (końcówka fleksyjna)
• Ojcze – ojcz (temat fleksyjny) + e (końcówka fleksyjna)
• Ryb – ryb (temat fleksyjny) + (brak końcówki fleksyjnej)
• Kotu – kot (temat fleksyjny) + u (końcówka fleksyjna)

Jak widać, podczas odmiany wyrazów ich końcówki się zmieniają, natomiast tematy fleksyjne przybierają różnorodne formy. Najczęściej temat fleksyjny jest dopełniaczem pozbawionym końcówki fleksyjnej. Jednak różnice w obszarze tematu fleksyjnego zdarzają się dość często i te różne tematy nazywamy tematami obocznymi. Zawartą w nich wymianę głosek nazywamy z kolei głoskami obocznymi. Jak to wygląda w praktyce?

Sprawdź:

PIES

• MIANOWNIK: pies (temat fleksyjny) + (brak końcówki fleksyjnej)
• DOPEŁNIACZ: ps (temat fleksyjny) + a (końcówka fleksyjna)
• CELOWNIK: ps (temat fleksyjny) + u (końcówka fleksyjna)
• BIERNIK: ps (temat fleksyjny) + a (końcówka fleksyjna)
• NARZĘDNIK: ps (temat fleksyjny) + em (końcówka fleksyjna)
• MIEJSCOWNIK: psi (temat fleksyjny) + e (końcówka fleksyjna)
• TEMATY OBOCZNE: ps -, pies, psi –
• GŁOSKI OBOCZNE: s : si (=ś); p : pi (p’); Ø : ‘e

WODA

• MIANOWNIK: wod (temat fleksyjny) + a (końcówka fleksyjna)
• DOPEŁNIACZ: wod (temat fleksyjny) + y (końcówka fleksyjna)
• CELOWNIK: wodzi (temat fleksyjny) + e (końcówka fleksyjna)
• BIERNIK: wod (temat fleksyjny) + ę (końcówka fleksyjna)
• NARZĘDNIK: wod (temat fleksyjny) + ą (końcówka fleksyjna)
• MIEJSCOWNIK: wodzi (temat fleksyjny) + e (końcówka fleksyjna)
• TEMATY OBOCZNE: wod -, wodzi –
• GŁOSKI OBOCZNE: d : dzi (=dź)

Zobacz: Dzielenie na sylaby – pierwsze kroki do nauki czytania. Jak wygląda podział na sylaby?

Formy gramatyczne czasownika

Czasownik odmienia się przez:

1. Osobę i liczbę

• Pierwsza osoba liczby pojedynczej – ja robię
• Druga osoba liczby pojedynczej – ty robisz
• Trzecia osoba liczby pojedynczej – on / ona / ono robi
• Pierwsza osoba liczby mnogiej – my robimy
• Druga osoba liczby mnogiej – wy robicie
• Trzecia osoba liczby mnogiej – oni, one robią

2. Czas (jedynie w trybie oznajmującym)

• Czas przyszły – ja zrobię / ty zrobisz / on zrobi / my zrobimy / wy zrobicie / oni zrobią
• Czas teraźniejszy – ja robię / ty robisz / on robi / my robimy / wy robicie / oni robią
• Czas przeszły – ja zrobiłam / ty zrobiłeś / on zrobił / wy zrobiliście / oni zrobili

3. Tryb

• Oznajmujący – na przykład „ja robię”
• Przypuszczające – na przykład „zrobiłabym”
• Rozkazujący – na przykład „zrób!”

4. Rodzaj

W liczbie pojedynczej wyróżniamy następujące rodzaje czasownika:

• Męski – na przykład ON pracował / będzie mógł / robiłby
• Żeński – na przykład ONA pracowała / będzie mogła / robiłaby
• Nijaki – na przykład ONO pracowało / będzie mogło / robiłoby

Natomiast w liczbie mnogiej wyróżniamy takie rodzaje jak:

• Męskoosobowy – na przykład ONI pracowali / będą mogli / robiliby
• Niemęskoosobowy – na przykład ONE pracowały / będą mogły / robiłyby

Sprawdź: Powody nieobecności w szkole. Co powinno zawierać usprawiedliwienie, aby nie zostało odrzucone?

Forma gramatyczna rzeczownika

Rzeczownik to część mowy, która odmienia się przez:

• przypadki
• liczby

Warto natomiast pamiętać o tym, że rzeczownik nie odmienia się przez rodzaje gramatyczne, ponieważ dla tej części mowy są one ściśle określone, na przykład rzeka zawsze będzie rodzaju żeńskiego, jezioro rodzaju nijakiego, telewizor rodzaju męskiego.

Formy gramatyczne rzeczownika – przykład: “książkach” – Miejscownik, liczba mnoga.

Sprawdź: Co to są samogłoski? Poznaj ich rolę i rodzaje. Jak nauczyć dziecko je rozpoznawać?

Odmiana rzeczownika przez przypadki

W odmianie rzeczownika wyróżniamy siedem przypadków:

• MIANOWNIK odpowiada na pytanie KTO? CO? (na przykład dziewczynka w liczbie pojedynczej, dziewczynki w liczbie mnogiej)
• DOPEŁNIACZ odpowiada na pytania KOGO? CZEGO? (na przykład dziewczynki, dziewczynek)
• CELOWNIK odpowiada na pytania KOMU? CZEMU? (na przykład dziewczynce, dziewczynkom)
• BIERNIK odpowiada na pytania KOGO? CO? (na przykład dziewczynkę, dziewczynki)
• NARZĘDNIK odpowiada na pytania Z KIM? Z CZYM? (na przykład z dziewczynką, z dziewczynkami)
• MIEJSCOWNIK odpowiada na pytania O KIM? O CZYM? (na przykład o dziewczynkach, o dziewczynce)
• WOŁACZ wyraża zawołanie O! (na przykład dziewczynko, dziewczynki).

Zobacz: “Godziny czarnkowe” w szkołach – bezsensowny wymóg dla nauczycieli. “Nikt z nich nie korzysta”

Wszystkie formy gramatyczne

W jaki sposób odmieniają się pozostałe części mowy?

Przymiotniki odmieniają się przez:

• przypadek
• liczbę
• rodzaj

Liczebniki odmieniają się przez:

• przypadek
• liczbę
• rodzaj

Zaimki przymiotne odmieniają się przez:

• przypadek
• liczbę
• rodzaj

Zaimek osobowy (on) odmienia się przez:

• przypadek
• liczbę
• rodzaj

Liczebniki główne odmieniają się przez:

• przypadek
• rodzaj

Zaimki osobowe (ja, ty) odmieniają się przez:

• przypadek

Zaimki rzeczowe odmieniają się przez:

• przypadek

Liczebniki zbiorowe odmieniają się przez:

• przypadek

Zobacz: Co to są głoski i jak je liczyć? Sprawdź, czym różni się głoska od litery!

Rodzice i uczniowie pytają, co jest forma gramatyczna

Zobacz też:

• Epoki literackie po kolei. Wszystko, co trzeba wiedzieć, w pigułce!
• Oksymoron – co to jest i jaką pełni funkcję? Sprawdź przykłady
• Odmienne i nieodmienne części mowy. Jak wygląda podział? O czym trzeba pamiętać?