Rzeczownik – odmiana, rodzaje i podział. Przez co odmienia się rzeczownik?

Rzeczownik – przez co się odmienia? Jak wygląda odmiana?

W języku polskim rzeczownik stanowi odmienną część mowy. Odpowiadając na pytania: “kto? co?” określa zjawiska, osoby, zwierzęta i przedmioty. Każdy rzeczownik w języku polskim ma co najmniej jeden rodzaj, czyli żeński, męski lub nijaki. Kwestia odmiany tej części mowy może być jednak dosyć problematyczna.

Rzeczownik w języku polskim odmienia się przez przypadki i liczby. Jest to zupełnie inna sytuacja niż w innych językach, gdzie rzeczownik jest nieodmienną częścią mowy lub jego odmiana dotyczy jedynie rodzajników i samej liczby mnogiej w podstawowej formie. Polskie rzeczowniki odmieniają się przez przypadki w liczbie pojedynczej zgodnie z poniższym schematem.

Przypadki pytania:

Mianownik (kto? co?) pies
Dopełniacz (kogo? czego?) psa
Celownik (komu? czemu?) psu
Biernik (kogo? co?) psa
Narzędnik (kim? czym?) z psem
Miejscownik (o kim? o czym?) o psie
Wołacz (o!) psie

Zobacz: Epoki literackie po kolei [charakterystyka i ramy czasowe]

Odmiana rzeczownika przez przypadki wygląda analogicznie również w sytuacji, gdy występuje on w liczbie mnogiej – ta część mowy odmienia się bowiem nie tylko przez przypadki, lecz także liczby. Oto schemat takiej odmiany:

Mianownik (kto? co?) psy
Dopełniacz (kogo? czego?) psów
Celownik (komu? czemu?) psom
Biernik (kogo? co?) psy
Narzędnik (kim? czym?) z psami
Miejscownik (o kim? o czym?) o psach
Wołacz (o!) psy

Najbardziej problematycznymi przypadkami jest biernik w liczbie pojedynczej oraz celownik w liczbie mnogiej. Pierwszy z nich może budzić wątpliwości z gatunku ,,kiślu czy kisielu”, natomiast drugi stanowi bardzo popularny błąd. Osoby go popełniające zamieniają końcówkę -om na -ą, przez co powstaje słowo zupełnie niewystępujące w języku polskim, a w niektórych przypadkach celownik liczby mnogiej przekształca się w narzędnik liczby pojedynczej (klasom – klasą). Jest to absolutnie błędna praktyka, nad którą należy pracować.

Odmiany rzeczownika – przykłady

• rzeczowniki w liczbie pojedynczej, np. dom, lalka, krzesło
• rzeczowniki w liczbie mnogiej, np. domy, lalki, krzesła
• rzeczowniki rodzaju żeńskiego, np. lalka, szafka, butelka
• rzeczowniki rodzaju męskiego, np. komputer, plecak, stół
• rzeczowniki rodzaju nijakiego, np. krzesło, dziecko, biurko.

Sprawdź: Części mowy odmienne i nieodmienne. Jak wygląda podział?

Rodzaje rzeczowników

Tak jak pisaliśmy każdy rzeczownik ma przypisany rodzaj. W liczbie pojedynczej wyróżnia się rodzaj męski, żeński i nijaki. Rodzaje rzeczownika w liczbie mnogiej to niemęskoosobowy i męskoosobowy. Chcąc określić rodzaj rzeczownika w liczbie pojedynczej wystarczy postawić przed nim jeden z zaimków wskazujących: ten, ta lub to.

W liczbie mnogiej z rodzaju męskiego można wyodrębnić kolejne trzy grupy

• męskoosobowy (chłopak),
• męskożywotny (słoń),
• męskonieżywotny (dom).

Pierwsza z nich dotyczy osób, druga zwierząt, a trzecia rzeczy martwych.

Zagadnieniem dla zainteresowanych, którego zdecydowanie nie porusza się w szkole, jest podział rzeczowników na takie, które występują jednocześnie w kilku rodzajach gramatycznych. Wśród rzeczowników żywotnych grupa ta określa się wspólnorodzajową (profesor, magister, sierota), natomiast w przypadku rzeczowników nieżywotnych jest ona nazywana dwurodzajową (ten cud, to cudo, ten szmat drogi, ta szmata, ten list, ta lista).

Zobacz: Co to są głoski? Jak je liczyć? Poznaj różnicę między głoską a literą!

Wszystko o rzeczowniku – podział

Rzeczowniki dzielą się na kilka grup wyróżnianych w związku z ich wieloma cechami. Dwa wyrazy o takim samym rodzaju mogą przynależeć do zupełnie różnych grup, wyodrębnionych ze względu na ich znaczenie czy budowę. Oto kategorie rzeczownika w języku polskim:

• nieżywotne i żywotne – rzeczowniki nieżywotne określają rzeczy martwe, w tym również rośliny, co z biologicznego punktu widzenia stanowi pewien paradoks. Żywotne natomiast dotyczą ludzi i zwierząt.
• własne i pospolite – rzeczowniki własne odnoszą się do nazw pisanych wielką literą, podczas gdy pospolite są pisane małą literą.
• rzeczowniki osobowe i nieosobowe – podział dotyczy osób oraz pozostałych przedmiotów, zwierząt czy roślin. Rzeczownikami osobowymi określa się jedynie istoty fantastyczne oraz ludzi.
• abstrakcyjne i konkretne – w przypadku rzeczowników abstrakcyjnych chodzi zazwyczaj o uczucia, spostrzeżenia, nazwy cech oraz czynności oddzielone od danego przypadku ich zaistnienia. Rzeczowniki konkretne dotyczą natomiast przedmiotów lub zjawisk rozpoznawalnych przy użyciu ludzkich zmysłów. To właśnie one dzielą się na żywotne, nieżywotne, osobowe i nieosobowe.

Wśród tysięcy polskich rzeczowników można wyróżnić także takie, które pochodzą od konkretnych część mowy. Najczęściej są to rzeczowniki odczasownikowe, czyli gerundia oraz odprzymiotnikowe. Pierwsza grupa powstaje poprzez dodanie przyrostka -nie lub -cie do czasownika w bezokoliczniku z ,,odciętą” literą ,,ć”. W języku angielskim przyjmuje ona końcówkę -ing (wait – waiting, czekać – czekanie). Rzeczowniki odprzymiotnikowe pochodzą, jak sama nazwa mówi, od przymiotników. Są to zazwyczaj rzeczowniki abstrakcyjne, takie jak chwiejność, wierność czy trwałość.

Część rzeczowników (najczęściej te, które zaczerpnięto z języków obcych) jest nieodmienna. Przykładami takich wyrazów jest salami, okapi, graffiti, safari, tabu, zebu, tofu, guru, euro, espresso, whisky, Los Angeles, Monako, Tokio, kakao, makao, boa i wiele innych.

Zobacz: Środki stylistyczne i ich funkcje [podział, rodzaje oraz przykłady środków stylistycznych]

Formy rzeczownika i ich rozpoznawanie

Każdy rzeczownik przyjmuje inną formę w zależności od przypadku, przez który został odmieniony. Niekiedy formy poszczególnych przypadków danego rzeczownika się ze sobą pokrywają, jak ma to miejsce w przypadku dopełniacza i biernika wyrazu ,,pies”. Czy da się więc łatwo określić, w jaki sposób odmieniono wyraz ,,domy” w następującym zdaniu?

Kiedyś domy budowano z drewna.

Podczas szukania przypadku, przez który został odmieniony konkretny rzeczownik i uzyskał on daną formę, należy skupić się głównie na pytaniach zarezerwowanych dla każdego z nich. Forma ,,domy” pojawia się zarówno w mianowniku, jak i bierniku oraz wołaczu. Nie jest to przywitanie ani wykrzyknienie, więc wiemy już, że ostatni przypadek na pewno nie jest odpowiedzią na to pytanie.

W takiej sytuacji należy odnieść się do słowa ,,budowano” i zadać pytanie: co budowano? Pytanie ,,co?” pokrywa się również w mianowniku i bierniku. Dlatego można przekształcić je na: kogo budowano? W ten sposób docieramy do biernika, który odpowiada zarówno na pytanie ,,co?”, jak i ,,kogo?”. Dla Polaków kwestia ta jest w pełni intuicyjna, ale osoby uczące się naszego języka często mają duży problem w stwierdzeniu, przez który przypadek został odmieniony dany rzeczownik.

Sprawdź: Jakie są samogłoski? Ich rola i rodzaje. Jak nauczyć dziecko wymowy samogłosek?

Wyrazy, które nie odmieniają się przez przypadki

Niektóre rzeczowniki w języku polskim nie podlegają odmianie przez przypadki. Dotyczy to słów zapożyczonych z innych języków. Wśród przykładów można wymienić kiwi, bikini, taxi.

Zobacz też: Podział na odmienne i nieodmienne części mowy

Uczniowie pytają, co to jest rzeczownik i przez co się odmienia