Kwas foliowy – znany także jako folacyna, kwas pteroiloglutaminowy, folan i witamina B9 – jest potrzebny komórkom każdego ludzkiego organizmu. Jednocześnie większości z nas doskwiera permanentny niedobór kwasu foliowego. Największe ryzyko stwarza brak folacyny w trakcie ciąży. Jaką rolę pełni kwas foliowy? Co powinny robić przyszłe mamy, aby nie dopuścić do wad płodu?
Czym jest kwas foliowy?
Kwas foliowy to rozpuszczalna w wodzie witamina z grupy B. Nazwano go od łacińskiego terminu określającego liść – „folianum”. Ta jasnożółta substancja występuje w żywności jako foliany. Związki te są niezwykle wrażliwe na wpływ promieni słonecznych, wysokich temperatur i niskiego pH. Dlatego też kwas foliowy bardzo łatwo ulega zniszczeniu już na etapie przyrządzania posiłków – przetwarzania, pieczenia i gotowania, szczególnie w dużej ilości wody. Straty witaminy sięgają wówczas 50-90%. Ponadto długie przechowywanie żywności sprzyja utlenianiu folianów – w ciągu trzech dni świeże warzywa liściaste tracą ich nawet 70%. Co bardzo istotne, kwas foliowy to substancja egzogenna – ponieważ organizm nie produkuje go naturalnie, trzeba zadbać o przyjmowanie go z pożywieniem.
Zobacz też:
Rola kwasu foliowego
Foliany odpowiadają za prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego, układu krwiotwórczego i wszystkich ustrojowych komórek. Ich rola polega na przekształcaniu aminokwasów – homocysteiny w metioninę. Po drodze powstają neurostymulatory – noradrenalina i serotonina – które są absolutnie kluczowe dla działania układu nerwowego, w tym mózgu. Ponadto kwas foliowy chroni przed miażdżycą naczyń krwionośnych, a wraz z witaminą B12 bierze udział w tworzeniu i w dojrzewaniu czerwonych krwinek. Niedobory działającej krwiotwórczo folacyny grożą więc anemią.
Przede wszystkim jednak kwas foliowy uczestniczy w procesie syntezy kwasów nukleinowych dających początek naszemu DNA. Dlatego też reguluje pracę wszystkich naszych komórek i jest niezbędny do wzrostu i rozmnażania. Jakby tego było mało, folacyna bierze udział w produkcji serotoniny (hormonu szczęścia) i wspiera prawidłowe funkcjonowanie układu pokarmowego – wątroby, żołądka i jelit. Pomaga także w trudnej walce ze stresem, działa kojąco i uspokajająco oraz świetnie poprawia nastrój. Wyniki badań przekonują, że osoby z niedoborami kwasu foliowego częściej chorują na depresję.
Podsumowując, nie da się przecenić roli, jaką pełni w organizmie kwas foliowy. Działanie tej witaminy jest wielopłaszczyznowe, ale na pierwszy plan wysuwają się:
- regulacja wzrostu komórek i ich funkcjonowania,
- regulacja poziomu homocysteiny (aminokwasu odpowiedzialnego za nasz ogólny stan zdrowia),
- zapobieganie chorobom: anemii, wylewom, zakrzepom żylnym i chorobom serca,
- zmniejszanie ryzyka zachorowań na raka szyjki macicy, żołądka i jelita grubego,
- regulację rozwoju komórek nerwowych w okresie płodowym.
Czym grozi niedobór kwasu foliowego?
Niedobór folacyny prowadzi prosto do anemii (niedokrwistości). Zwykle jest to powiązane z niedoborami innych mikroskładników – żelaza, witaminy B12 i witaminy C – a zatem zwykłe badanie krwi i szpiku kostnego może się okazać niewystarczające dla rzetelnego rozpoznania problemu. Lekarz zleca więc zazwyczaj specjalistyczne badania krwi oraz moczu. Żeby poziom kwasu foliowego powrócił do normy, należy namierzyć przyczynę niedoboru i wspomóc codzienną dietę suplementacją. Folacynę można przyjmować zarówno domięśniowo, jak i doustnie. Niedobór kwasu foliowego grozi szeregiem mniej lub bardziej groźnych chorób i dolegliwości, między innymi:
- anemią megaloblastyczną (niedojrzałe erytrocyty nie są w stanie przetransportować tlenu do poszczególnych tkanek ciała),
- ciągłym uczuciem zmęczenia i rozdrażnienia,
- roztargnieniem i kłopotami z zapamiętywaniem,
- zaburzeniami pracy układu pokarmowego – biegunką, problemami z trawieniem i wchłanianiem,
- chorobą wieńcową i miażdżycą,
- zahamowaniem wzrostu i regeneracji komórek (stają się one przy tym bardziej podatne na zmiany nowotworowe),
- zwiększeniem poziomu homocysteiny w moczu,
- zagrożeniami płodu – i to właśnie na tym zagadnieniu skupimy się w dalszej części artykułu.
Kwas foliowy – cena i zapotrzebowanie
Jeśli chodzi o zapotrzebowanie organizmu na foliany, jest to wartość bardzo trudna do oszacowania. Przyjmuje się jednak, że osoby dorosłe powinny przyjmować od 180 do 200 mcg folianów w ciągu doby. Kobiety ciężarne muszą jednak zapewnić sobie jeszcze większą dawkę, mianowicie około 400 mcg na dobę – w ciąży zapotrzebowanie na kwas foliowy rośnie nawet czterokrotnie. O ile w pierwszym przypadku wystarczy na ogół zbilansowana dieta, przyszłe mamy powinny sięgać po dodatkowe produkty. Zdrowa profilaktyka nikomu jednak nie zaszkodzi, a suplementami z kwasem foliowym mogą się zainteresować także mężczyźni. O przedawkowanie kwasu foliowego jest bardzo trudno, a nadmiar witaminy nie jest w żaden sposób toksyczny. Nawet doustne dawki rzędu 5-15 mg dziennie są dobrze przyjmowane przez organizm. Gdzie możesz zakupić kwas foliowy? W aptekach (stacjonarnych i internetowych), w sklepach z suplementami diety oraz niektórych drogeriach, takich jak Rossmann. Preparaty multiwitaminowe zawierające stosowną ilość kwasu foliowego są dostępne bez recepty.
Porównaj: Ceny kwasu foliowego >>
Kwas foliowy przed ciążą
Wiesz już, że kwas foliowy jest szalenie istotny dla kobiet w ciąży. Rzeczywiście – jest on konieczny dla prawidłowego rozwoju płodu, a jego niedobór może być przyczyną poważnych wad, w tym rozszczepu kręgosłupa i mózgowia. Dlatego też powinny go przyjmować wszystkie kobiety, które choćby planują macierzyństwo. Jeśli myślisz o dziecku lub już zaczęłaś się o nie starać, przyjmuj profilaktycznie przynajmniej 0,4 mg kwasu foliowego dziennie. Takie dawkowanie pomoże Ci utrzymać prawidłowy poziom witaminy w organizmie, co będzie miało pozytywny wpływ na zdrowie Twoje i Twojego dziecka. Wiele pań zastanawia się, kiedy zacząć przyjmować kwas foliowy przed ciążą i jak długo trzymać się tego nawyku. W idealnej sytuacji warto rozpocząć suplementację jeszcze trzy miesiące przed momentem zapłodnienia. Do tego, kiedy przestać, powrócimy za chwilę.
Ginekolodzy jednym chórem zalecają zażywanie kwasu foliowego zwłaszcza z uwagi na jego znaczenie dla profilaktyki wad cewy nerwowej rozwijającego się płodu. Nienarodzonemu dziecku grozi wiele tragedii: rozszczep kręgosłupa, bezmózgowie czy przepuklina oponowo-rdzeniowa. Mało tego – nierzadko dochodzi do rozszczepu podniebienia i wargi oraz do wystąpienia wrodzonych chorób serca. Wszystkie te wady rozwojowe mogą zostać zainicjowane jeszcze w pierwszym trymestrze ciąży, podczas pierwszych czterech tygodni życia płodowego. Najczęściej kobieta nie ma jeszcze wtedy pojęcia, że pod jej piersią rośnie nowe życie. Oczywiście zażywanie kwasu foliowego chroni także organizm matki, między innymi zapobiega anemii u ciężarnych.
Co bardzo istotne, kwas foliowy chroni płód nie tylko przed wadami cewy nerwowej, ale i przed wieloma innymi dolegliwościami. Na długiej liście ewentualnych szkód wynikających z niedoborów witaminy B9 znajdują się między innymi niedorozwój łożyska oraz problemy z wytwarzaniem czerwonych krwinek w szpiku. Suplementacja pomaga także chronić układ pokarmowy i dba o sprawne funkcjonowanie poszczególnych organów: jelit, wątroby czy żołądka. Zarówno matce, jak i dziecku grozi widmo krwotoków, a w ostateczności nawet poronienia.
Wiemy już, jak ważny jest kwas foliowy i kiedy zacząć go brać. Podręcznikowe dawkowanie i ogólne zalecenia na nic się jednak nie zdadzą, jeśli kobieta zajdzie w nieplanowaną ciążę. Jak wiadomo, życie rzadko przebiega bez komplikacji – w Polsce ponad połowa ciąż jest dziełem przypadku i okazuje się niespodzianką dla rodziców. Jednocześnie regularne przyjmowanie kwasu foliowego przed zajściem w ciążę to w zasadzie obowiązek każdej kobiety. Dlatego lekarze zalecają, żeby zażywać folacynę nawet wtedy, gdy nie planuje się dziecka – wystarczy, że potencjalna mama jest w wieku rozrodczym i rozpoczęła już współżycie płciowe. Skoro wady u płodu rozwijają się już w ciągu pierwszych czterech tygodni, po wykryciu ciąży może być już za późno na naprawianie błędów.
Kwas foliowy w ciąży
Jeśli już zaszłaś w ciążę, tym bardziej powinnaś zadbać o przyjmowanie witaminy B9. Pamiętaj przy tym, że kwas foliowy posiada swoją bliźniaczą witaminę – B12. Występują one wspólnie, przy czym ta druga dba o to, żeby w komórkach była obecna optymalna ilość tej pierwszej. Jeśli więc będziesz uzupełniać niedobory kwasu foliowego, zadbaj też o stosowną dawkę witaminy B12.
Wady rozwojowe płodu kształtują się już od pierwszego trymestru. Kwas foliowy w ciąży pełni kluczową rolę przy powstawaniu cewy nerwowej – początkowo przyjmującej postać rynienki, a później domkniętego rdzenia kręgowego i mózgu maleństwa. Kiedy cewa się nie domknie, pozostałe szczeliny najprawdopodobniej doprowadzą do poważnych (często śmiertelnych) chorób kręgosłupa i mózgu.
Przyjrzyjmy się na moment wadom cewy nerwowej płodu. Jakie są czynniki zwiększonego ryzyka? Szanse, że płód może zostać obarczony wadą, są większe gdy:
- matka zażywa leki przeciwpadaczkowe,
- matka ma podwyższony poziom alfafetoproteiny (białka płodowego) w surowicy,
- matka choruje na cukrzycę,
- sprzyjają temu czynniki genetyczne – wady układu nerwowego wystąpiły już w rodzinie (do czwartego pokolenia wstecz).
Jak przekonują wyniki przeprowadzonych w Polsce badań, najwięcej dzieci z wadami cewy nerwowej rodzi się w regionach: białostockim, łomżyńskim, bielsko-podlaskim oraz siedleckim. Na każdy tysiąc noworodków przypada dwoje-troje dzieci z rzeczoną wadą, z czego (statystycznie) blisko jedno dziecko umiera. Najczęściej odnotowywanym przypadkiem chorobowym jest przepuklina oponowo-rdzeniowa lędźwiowego odcinka kręgosłupa noworodka. Żeby upewnić się, że jako rodzice zrobiliśmy wszystko, co trzeba, aby zapobiec rozwojowi wad, matka powinna trzymać się odpowiedniej diety i… zażywać kwas foliowy w ciąży! Do kiedy? Przynajmniej do końca pierwszego trymestru, choć lekarze zwykle zalecają przyjmowanie witaminy B9 do rozwiązania, a nawet dłużej (folacyna ma wtedy służyć profilaktyce anemii).
Mimo tego, że kwas foliowy jest tak niezwykle istotny dla prawidłowego przebiegu ciąży, nie zawsze jego przyjmowanie jest bezpieczne! Najnowsze badania zidentyfikowały gen (MTFHR), którego mutacja staje na drodze prawidłowemu przyswajaniu folacyny. Upośledza ona i uniemożliwia przetwarzanie witaminy na formę aktywną. W efekcie ryzyko wykształcenia wad cewy nerwowej zamiast maleć, rośnie; pojawia się także zagrożenie Zespołem Downa. Według Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego problem ten zachodzi na bardzo szeroką skalę. Żeby wykluczyć lub potwierdzić obecność tej mutacji należy zdecydować się na stosowny test genetyczny. Po odnotowaniu obecności genu MTFHR kobietom w ciąży zaleca się przyjmowanie preparatów z przetworzonym kwasem foliowym – metafoliną.
To, ile kwasu foliowego w ciąży będzie Ci potrzebne, najlepiej ustalić z lekarzem – niżej odnajdziesz zalecane zwykle dawkowanie, potraktuj je jednak poglądowo.
Kwas foliowy – dawkowanie
Dawkowanie witaminy B9 jest uzależnione od wielu czynników. Oto zalecane przedziały wartości dla poszczególnych przypadków:
- płodne kobiety uprawiające seks powinny dbać o dietę bogatą w folacynę, a oprócz tego przyjmować 0,4 mg witaminy na dobę,
- paniom planującym dziecko doradza się spożywać dziennie od 0,4 do 1 mg kwasu foliowego (najlepiej już trzy miesiące, a minimum miesiąc przed planowanym poczęciem),
- kobiety ciężarne powinny przyjmować od 0,4 do 1 mg witaminy na dobę przynajmniej do końca I trymestru,
- jeśli w rodzinie wystąpiły już wady cewy nerwowej, należy podnieść dawkowanie do 4,0 mg folacyny dziennie,
- przy kuracji lekami przeciwpadaczkowymi zaleca się 1,0 mg kwasu foliowego na dobę.
Badania nastrajają niezwykle optymistycznie – okazuje się, że przy obciążeniach genetycznych przyjmowanie kwasu foliowego potrafi zdziałać cuda. 4,0 mg witaminy zażywane na miesiąc przed poczęciem i w pierwszym trymestrze obniża ryzyko wystąpienia wad aż o 75%.
W jakich produktach można znajduje się kwas foliowy?
Pozostaje pytanie, co zawiera kwas foliowy – w jakich produktach można go odnaleźć? Na szczęście witamina B9 występuje praktycznie we wszystkich produktach spożywczych czy to roślinnego, czy zwierzęcego pochodzenia. Jest obecna zwłaszcza w owocach, warzywach i wzbogaconym zbożu; można ją także spożywać wraz z suplementami diety.
Jeśli zależy Ci na zwiększonej ilości przyjmowanych folianów, postaw na surowe warzywa, zwłaszcza te o zielonych liściach – szpinak, brokuły, brukselkę, sałatę, kapustę, kalafior – ale i szparagi, fasolę, groch, pomidory, buraki, rzepę, soję, soczewicę czy nasiona roślin strączkowych. Najlepiej jedz te produkty pod postacią sałatek i surówek. Jeśli zdecydujesz się na gotowanie, nie przesadzaj z długością przyrządzania – pamiętaj, że każda obróbka niszczy witaminy. Co do owoców, warto zainteresować się przede wszystkim sokiem z pomarańczy i awokado. Inne produkty bogate w kwas foliowy to drożdże piwowarskie, orzechy, słonecznik, ryż, żółtka jaj i wątróbka cielęca. Nie można także zapominać o pszenicy i o płatkach zbożowych.