Co to są samogłoski? Poznaj ich rolę i rodzaje. Jak nauczyć dziecko je rozpoznawać?

Samogłoski to bardzo ważna grupa głosek, na których opiera się polska mowa. Nie tylko decydują o melodii języka, ale także ułatwiają wyrażanie emocji i proces nauki czytania. Bez nich nasz język stałby się zupełnie znacznie bardziej twardy i dużo mniej płynny. Czy wiesz, co przekazać swojemu dziecku na ich temat? Co to są samogłoski? Ile mamy samogłosek, jakie jest ich pochodzenie i w jaki sposób należy je poprawnie wymawiać?

Najważniejsze w poniższym artykule:
  • Samogłoski to: A, E, I, O, U (Ó), Y, Ą i Ę.
  • Spółgłoski to: B, C, Ć, D, F, G, H, J, K, L, Ł, M, N, Ń, P, R, S, Ś, T, W, Z, Ź oraz Ż.

Samogłoski i spółgłoski dla dzieci i dla dorosłych

Najłatwiej wytłumaczyć pojęcie samogłoski, ustawiając je w opozycji do spółgłoski. Wcześniej jednak warto przypomnieć sobie jeszcze bardziej podstawową parę pojęć, a mianowicie terminy takie jak głoska i litera. Podczas gdy głoska jest czystym dźwiękiem, najmniejszą fonetyczną realizacją mowy, litera to sposób jej zapisu. Głoski – a więc dźwięki – dzielimy na dwa rodzaje: samogłoski i spółgłoski.

Co to są samogłoski? Ich najważniejszą cechą jest to, że słychać je jako pojedyncze, dźwięczne głoski. Wymawiamy je dzięki więzadłom głosowym, a w trakcie artykulacji powietrze swobodnie przepływa przez gardło. Zastanawiasz się ile jest samogłosek w języku polskim? W polskim języku wyróżniamy ich tylko osiem: A, E, I, O, U (Ó), Y oraz dwie samogłoski nosowe – Ą i Ę.

Co to są spółgłoski? W przypadku ich artykulacji musimy zbliżyć lub całkiem zamknąć narządy mowy. W efekcie wymawiamy je jako więcej niż tylko jedną głoskę. Przykład? Mówiąc „H” mówimy tak naprawdę „HA”, a chcąc powiedzieć „N”, tworzymy dźwięk złączony z głosek „E” i „N”. Jeśli chodzi o polskie spółgłoski, jest ich ponad 20: B, C, Ć, D, F, G, H, J, K, L, Ł, M, N, Ń, P, R, S, Ś, T, W, Z, Ź oraz Ż. Niektóre z nich są twarde, a inne miękkie bądź zmiękczone.

Samogłoski i spółgłoski różnią się pod wieloma względami. Te pierwsze są donośniejsze i lepiej słyszalne, a przy ich wymowie szerzej otwieramy usta. Dodatkowo potrafią tworzyć sylaby (albo same, albo wespół ze spółgłoskami, które samodzielnie nie posiadają takich właściwości).

Sprawdź: Co to są głoski i jak je liczyć? Sprawdź, czym różni się głoska od litery!

Co to są samogłoski i do czego są nam potrzebne?

  • umożliwiają dzielenie wyrazów na sylaby. Nie istnieje sylaba, w której nie ma chociaż jednej samogłoski. Te zamknięte posiadają dźwięczne głoski wewnątrz, a te otwarte – na końcu,
  • sprawiają, że mowa jest bardziej melodyjna,
  • oprócz nośników brzmienia i barwy głosu są także nośnikami akcentu,
  • pozwalają na proste wyrażanie emocji (przeciągając „Y” wyrażamy wątpliwość lub zażenowanie, „U” – podziw albo ekscytację, „O” – zaskoczenie bądź entuzjazm. Najwięcej zastosowań wydaje się mieć „A”, które może oznaczać przyjemność, strach czy skrajne zagniewanie. Wszystko zależy od tego, w jaki sposób wymówimy daną samogłoskę – jakim tonem się posłużymy itd.,
  • samogłoska „I” może tworzyć sylabę (jak w słowie „i-glo”), zmiękczać poprzedzającą spółgłoskę (jak w słowie „bia-łe”), albo robić obie te rzeczy jednocześnie (jak w wyrazie „ki-no”).

Zobacz: Epoki literackie po kolei. Wszystko, co trzeba wiedzieć, w pigułce!

Jakie są samogłoski?

Samogłoski polskie można podzielić wedle kilku kryteriów, między innymi:

1) ze względu na ułożenie języka w jamie ustnej:

  • ruch poziomy: samogłoski tylne (O, U, Ą), przednie (E, Y, Ę) i samogłoska środkowa (A),
  • ruch pionowy: samogłoski wysokie (I, U, Y), średnie (E, O, Ą, Ę) i samogłoska niska (A).

2) ze względu na ułożenie warg w chwili wymowy:

  • samogłoski płaskie: E, I, Y, Ę,
  • samogłoski okrągłe: O, U, Ą,
  • samogłoska obojętna: A.

3) ze względu na metodę nacisku na podniebienie miękkie:

  • samogłoski ustne: A, E, I, O, U, Y,
  • samogłoski nosowe: Ą, Ę.

Sprawdź: Zwolnienie z WF – kto może je wystawić? Jak uzyskać zwolnienie całoroczne? Procedura może zostać utrudniona

Co to są samogłoski ustne? Wymowa

Nie możemy wymówić żadnej samogłoski, dopóki nie wprawimy potrzebnych narządów w określony ruch. Nawet drobne niedociągnięcia w tym zakresie ujawniają się jako problemy z dykcją. Tymczasem wszystkim rodzicom zależy na tym, aby ich dzieci mówiły poprawnie i zrozumiale. Nadrzędną zasadą jest pilnowanie, aby podniebienie miękkie przylegało do tylnej ściany gardła malucha. W przeciwnym razie samogłoska przyjmie niepoprawne nosowe zabarwienie. Dowiedz się, jak ćwiczyć artykulację poszczególnych samogłosek ustnych:

A

Żeby dobrze wymówić samogłoskę A, trzeba opuścić żuchwę i rozchylić buzię (ale nie aż tak, żeby usta rozciągały się na boki). Upewnij się, czy górne ząbki dziecka są trochę odsłonięte i czy język jest swobodnie ustawiony w jamie ustnej (nie naciska siekaczy, tylko delikatnie się o nie opiera).

E

 

E także artykułujemy z otwartą żuchwą, przy czym powinna ona być dwukrotnie mniej rozchylona niż w przypadku głoski A. Maluch musi ustawić kąciki ust jak przy uśmiechu, lekko odsłonić ząbki i unieść środek języka w górę. Czubek języka jest ustawiony nieco wyżej niż przy wymowie A i delikatnie napiera na nasadę dolnych zębów.

I

Podstawą poprawnej artykulacji samogłoski I jest szerokie rozciągnięcie warg i ustawienie ich jakby na płasko. Należy wysunąć język do przodu, unieść jego środek ku górze, a czubkiem silno napierać na nasadę dolnych siekaczy. Rozwarcie żuchwy jest tutaj stosunkowo nieduże.

O

Pokaż dziecku, jak wysunąć otwarte wargi ciut do przodu i nadać im zaokrąglonego, dziubkowatego kształtu. Jednocześnie unieście odrobinę tył języka, pozostawiając jego czubek na dole jamy ustnej.

U

 

Przy wymowie głoski U wargi zachowują się dość podobnie, jak w przypadku O – są tak samo ściągnięte, ale jeszcze bardziej wysunięte. Można ćwiczyć artykulację tej głoski, udając gwizdanie. Z kolei język musi być jeszcze bardziej wycofany, z tyłem podniesionym ku górze.

Zobacz: Rada rodziców – czy składki są obowiązkowe? Sprawdź, na co idą środki zbierane na komitet rodzicielski

Y

Artykulacja samogłoski Y polega na spłaszczeniu warg i zbliżeniu do siebie kości szczęki (choć nie aż tak bardzo jak przy wymowie I). Najbardziej podniesioną częścią języka jest część środkowa.

Sprawdź: Formy gramatyczne – określenie formy gramatycznej, przykłady, budowa

Co to są samogłoski nosowe – co warto o nich wiedzieć?

Swego czasu Jan Miodek – najsłynniejszy polski językoznawca – przebadał i objaśnił proces wykształcenia się samogłosek nosowych w polszczyźnie. Głoski te trafiły do naszej mowy prosto z prasłowiańszczyzny. W języku prasłowiańskim obecne było zarówno Ę, jak i O nosowe, przy czym współcześnie drugą głoskę zapisuje się jako Ą. Można to zobaczyć na bardzo prostych przykładach – w wyrazach „wąż” czy „drążyć” słyszymy nie tyle A, co O (/wonsz/, /dronżyć/) – a jednak przy zapisie stosujemy literę Ą.

Obecnie głoski nosowe ostały się w języku polskim, francuskim, kaszubskim i portugalskim, a także w mowie Indian nawaho. Co ciekawe, większość Słowian wolała uprościć swój język i pozbyć się samogłosek nosowych, zastępując je ustnymi odpowiednikami. Nic nie wskazuje jednak na to, żeby miało się to stać także w polszczyźnie. Polacy uczą się artykulacji trudniejszych głosek na drodze edukacji – jeśli ich nie wymawiają, jest to najprawdopodobniej kwestia gwary albo wady wymowy. Jak twierdzą specjaliści, problem ten dotyczy sporej części ludności. Jak zatem ustrzec przed nim swoje dziecko?

Zobacz: Minimalna temperatura w szkole. Ile powinno być stopni, aby lekcje się odbyły? MEiN podaje konkretne wytyczne

Co to są samogłoski nosowe? Wymowa

Na końcu wyrazu „Ą” wymawiamy jako „Ą”, ale „Ę” – jako zwykłe „E”. Z kolei w środku słowa samogłoski nosowe słychać jedynie przed spółgłoskami CH, F, S, SZ, Ś, W, Z, Ź, Ż – jak w wyrazach „mąż”, „gęś” czy „wiązka”. W innych przypadkach stosujemy uproszczoną wymowę (np. słowo „klątwa” artykułujemy jako /klontfa/).

Miej na uwadze:

  • tracenie nosowości Ą i Ę przed głoskami L i Ł (przypilnuj, aby dziecko wymawiało „zaczął” jako /zaczoł/, a „wziął” jako /wzioł/),
  • poprawną artykulację głosek na końcu wyrazu (najczęstsze błędy to hiperpoprawne artykułowanie Ę w słowie „myślę” bądź niedbałe, rażące wymawianie „robią” jako”robio”
  • rozbijanie samogłosek nosowych na samogłoskę ustną i spółgłoskę nosową przed spółgłoskami B, C, Ć, CZ, D, DZ, DŹ, DŻ, G, K, P, T (zamiast „ząb” należy powiedzieć /zomp/, a zamiast kępa – /kempa/).

Sprawdź: Środki stylistyczne i ich funkcje [podział, rodzaje oraz przykłady środków stylistycznych]

Co zrobić, gdy dziecko nie wymawia samogłosek lub robi to niepoprawnie?

Na całe szczęście zniekształcanie samogłosek to rzadkie zjawisko. Mimo wszystko zdarza się, że dzieci miewają z tym drobne problemy. Poniżej przedstawiamy kilka metod, które ułatwią pomóc twojemu dziecku w lepszym kontrolowaniu własnego aparatu mowy.

A

Czasem dzieci mylą głoskę A z I (i na odwrót). Zdarza się też, że nadają głosce ustnej zabarwienie nosowe. Żeby pozbyć się tego problemu, należy wdrożyć metodę wizualno-słuchową i dokładnie wyjaśnić maluchowi, jak powinna brzmieć dana głoska i jak ustawić narządy mowy, aby tak się stało. Koniecznie uwzględnij w domowej terapii ćwiczenia na różnicowanie samogłosek. Możecie przeglądać razem książeczkę i po kolei odczytywać wskazane przez ciebie litery.

E

Specjaliści przekonują, że wymowę samogłoski E najłatwiej jest zaobserwować, śpiewając: „jee, jeee, jeee”. Istnieje także alternatywa dla tego sposobu, choć jest to nieco okrężna droga. Metoda ta polega na nakazaniu dziecku, aby delikatnie otwarło usta i starało się dotknąć językiem brody. Potem prosi się malucha, żeby powoli chował język do środka i starał się wymawiać E – dźwięk powinien ulec naturalnemu, stopniowemu przekształceniu.

I

Dzieciom, które nie radzą sobie z wymową samogłoski I, poleca się lekkie otworzenie ust i rozciągnięcie warg jak do bardzo szerokiego uśmiechu (tak samo zresztą przebiega proces nauki wymowy S). Żeby unieść przednią część języka, rodzic może nacisnąć palcem dno jamy ustnej malucha od zewnątrz, czyli od strony podbródka.

O, U

Niektóre maluchy mają problem z ułożeniem narządów mowy tak, aby uzyskać powyższe dźwięki. Wtedy zaleca się przyciśniecie obu policzków do dziąseł kciukiem i wskazującym palcem, co pomaga w wysunięciu i zaokrągleniu warg. Z kolei uniesienie tylnej części języka można uzyskać przez naciskanie szpatułką na jego przód.

Y

Najprostsza droga do prawidłowej wymowy Y wiedzie przez zabawy dźwiękonaśladowcze. Możesz na przykład poprosić malucha, żeby naśladował zawodzący płacz (swój lub rodzeństwa).

Ą, Ę

Tutaj sprawa jest nieco bardziej skomplikowana. Zacznij od uświadomienia brzdąca, że istnieje coś takiego, jak samogłoski nosowe. Zjawisko nosowości wytłumacz poprzez wibrację skrzydełek nosa (jest ona wyczuwalna pod palcem). Później rozpocznijcie trening oparty na przekazywaniu nosowości spółgłosek następujących po nim samogłoskom (powtarzajcie: „mmmmmmme, mmmmmmoo”).
Samogłoski są niezwykle ważne dla języka, a zatem dla bezproblemowej komunikacji. Nie lekceważ żadnych problemów z wymową u twojego dziecka. Jeśli samodzielne ćwiczenia w domu nie przyniosą rezultatu, koniecznie skontaktuj się ze specjalistą i skorzystaj z usług poradni logopedycznej. Pamiętaj, że naukę czytania najlepiej jest zacząć właśnie od samogłosek, z naciskiem na skomplikowane samogłoski nosowe.

Zobacz: Dzielenie na sylaby – pierwsze kroki do nauki czytania. Jak wygląda podział na sylaby?

Rodzice pytają, co to są samogłoski:

Co to jest samogłoska?

To głoska, którą wymawiamy za pomocą więzadeł głosowych, a w trakcie artykulacji powietrze swobodnie przepływa przez gardło

Czy Ó jest samogłoską?

Tak. Ó należy do zbioru samogłosek.

Czy Ą to samogłoska?

Litera Ą również jest samogłoską nosową tak samo jak Ę.

Czy Y jest samogłoską?

Y też należy do zbioru samogłosek.

Dodaj komentarz

1 komentarzy: Co to są samogłoski? Poznaj ich rolę i rodzaje. Jak nauczyć dziecko je rozpoznawać?

  1. Samogłoski i spółgłoski dla dzieci

    jakimi kolorami oznacza się samogłoski i spółgłoski?
    czerwonym i niebieskim?

Planowanie ślubu oraz wesela

Obyczaje ślubne

Obyczaje ślubne mimo, że nie zmieniają się zbyt często to jednak można w nich zaobserwować pewne trendy. Sprawdź co takiego się zmienia w najważniejszych elementach ślubu oraz wesela. Suknie ślubne...

Czytaj dalej →
Rodzice.pl - ciąża, poród, dziecko - poradnik dla Rodziców
Logo