Oksymoron – co to jest i jaką pełni funkcję? Sprawdź przykłady

Co to jest oksymoron?

Oksymoron, zwany również antylogią i epitetem sprzecznym, to jeden z kilkudziesięciu środków stylistycznych występujących w języku polskim. Najczęściej składa się on z rzeczownika i określającego go przymiotnika lub z czasownika i określającego go przysłówka. Oksymoron, jak mówi definicja tego środka stylistycznego, stanowi odmianę paradoksu o znaczeniu metaforycznym.

Oksymoron bazuje na przeciwstawnym znaczeniu rzeczownika i określającego go przymiotnika lub czasownika i określającego go przysłówka. Jest określeniem literackim pozornie sprzecznym z właściwościami konkretnego przedmiotu, zjawiska czy czynności, z którymi się go łączy. Istnieją oksymorony, które na stałe zakorzeniły się w języku polskim, ale na co dzień ich nie zauważamy.

Na oksymorony nie można patrzeć jedynie z logicznego i dosłownego punktu widzenia, ponieważ w ten sposób mogą one wydawać się co najwyżej śmieszne i nieracjonalne. O ile każdy wie, że śnieg nie może być gorący, pole do rozległej interpretacji dają znacznie bardziej metaforyczne przekształcenia, takie jak żywy trup albo głośna cisza. Trudno wyobrazić sobie takie zjawiska w prawdziwym życiu, ale odwołując się do ukrytej symboliki i znaczenia poszczególnych słów można wywnioskować, na przykład, że wspomniana głośna cisza jest niespodziewanym przerywnikiem zwykłej rozmowy, rutyny, która ,,krzyczy” właśnie tym, że jest cicha. Stosując oksymorony budujemy więc napięcie inne od tego, które towarzyszy podobnej sytuacji w ,,normalnych” warunkach. Nie jest to jedyna dopuszczalna interpretacja oksymoronu, ponieważ w każdej osobie może on budzić zupełnie inne skojarzenia.

W odpowiednim interpretowaniu oksymoronów pomaga również ogólna wiedza na temat samych metafor i innych sposobów poetów na skłonienie odbiorcy do refleksji. Często kluczem do sukcesu jest także znajomość symboliki i złożonego znaczenia wielu słów, które na pierwszy rzut oka posiadają tylko jedną definicję. O ile wiedza dotycząca sposobu budowy oksymoronu wystarczy do wyróżnienia go z treści całego utworu, o tyle jego poprawna interpretacja może sprawiać wiele problemów.

Oksymoron – przykłady

Oksymoron może wydawać się środkiem stosowanym jedynie w literaturze z wyższej półki, ale wcale tak nie jest. Pojawia się on bowiem również w języku mówionym stosowanym przez każdego z nas. I to znacznie częściej, niż myślisz. Istnieje kilka stałych połączeń zakorzenionych w naszej kulturze na tyle mocno, że nie zwracamy już uwagi na ich paradoksalne znaczenie.

Najpopularniejsze oksymorony:

• piwo bezalkoholowe,
• ciepłe lody,
• wirtualna rzeczywistość,
• współczesna historia,
• zimne ognie,
• żywy trup,
• głupie mądrości,
• odgłosy ciszy.

Oksymoron pojawia się także w powiedzeniach powszechnie stosowanych od dziesiątek lat. Doskonałym przykładem takiej konstrukcji jest “śpiesz się powoli” bazująca na tym, że z natury śpieszyć się należy szybko. Oksymorony są jednak przede wszystkim wykorzystywane w literaturze, gdzie mogą pełnić wiele różnych funkcji.

Oksymoron – przykłady w literaturze i wierszu

Oksymoron to jednak nie tylko zestawienie dwóch przeciwstawnych wyrazów. Często bywa bardziej rozbudowany i pojawia się w wielu utworach pisanych, zarówno tych, które uważa się za największe polskie dzieła, jak i współczesnych powieściach i wierszach. Zazwyczaj jest on stosowany w celu pokazania paradoksu danego zestawienia i skłonienia do refleksji na jego temat. Oksymoron często jest łączony z innymi środkami stylistycznymi. Przykłady oksymoronów nie są trudne do odnalezienia w naszej literaturze, twórcy na przestrzeni wieków bardzo często wykorzystywali ten środek stylistyczny, aby wzbogacić swoje utwory.

Oksymoron – przykłady:

• Andrzej Morsztyn, Vaneggio d’una Inamorata:,,I mrozem pałam, i ogniami leję / (…) Mróz gorejący, a ogień lodowy / (…) Żyjąc umieram, konam nieśmiertelnie.”
• Ignacy Krasicki, Hymn do miłości ojczyzny – ,,zjadłe smakują trucizny”
• Julian Tuwim, Grande Valse Brillante: ,,wylękniony bluźnierca”
• Adam Mickiewicz, Stepy akermańskie: ,,suchego przestwór oceanu”
• Leopold Staff, Lato: ,,Ziemia brzemienna ciążą bezlitosną ; Płodzi i tworzy w rozkoszy cierpiącej.”
• Zbigniew Herbert, Przesłanie Pana Cogito: ,,Idź dokąd poszli tamci do ciemnego kresu; po złote runo nicości twoją ostatnią nagrodę”
• Zbigniew Herbert, Do Ateny: ,,niech nas dobije twoja dobroć; niech zgubi nas okrutna litość”

Świetnym przykładem utworu stworzonego na bazie oksymoronów jest kolęda “Bóg się rodzi” autorstwa Franciszka Karpińskiego.

Bóg się rodzi, moc truchleje
Pan niebiosów obnażony
Ogień krzepnie, blask ciemnieje
Ma granice – Nieskończony
Wzgardzony – okryty chwałą
Śmiertelny król nad wiekami.

Podane przykłady użycia oksymoronów w literaturze dotyczą jedynie krótkich form, na podstawie których łatwo wyodrębnić paradoksalne zestawienia. Często pojawiają się one również we współczesnych powieściach, czasami stosowane bez specjalnego zamiaru, jako utarte już połączenie wyrazowe pozbawione oryginalnego sprzecznego znaczenia.

Oksymoron – funkcja

Funkcja oksymoronu właściwie nie ogranicza się do jednej. Jest ich w sumie tyle, co samych możliwości zestawienia przeciwstawnych wyrazów. Autorzy flagowych utworów polskiej literatury zazwyczaj stosując oksymoron mieli na celu wywołanie konkretnych emocji u odbiorcy. Ten środek stylistyczny dąży do zaskoczenia, zszokowania, pobudzenia do tworzenia nowych, nielogicznych obrazów i znajdowania nowego sensu w danym zdaniu. Oprócz tej najważniejszej funkcji, oksymoron stanowi także pewien efekt estetyczny i zabawę samym słowem.

Oksymoron w powszechnym użyciu traci jednak funkcję zaskakiwania i skłaniania do refleksji. Wówczas jego sprzeczne znaczenie jest w zasadzie zupełnie niezauważane i gra ono rolę swoistego związku frazeologicznego, czyli nierozerwalnej, powszechnie przyjętej konstrukcji. W codziennej komunikacji oksymoron może jednak przyjmować również gramatycznie logiczne formy, ale niezgodne z aktualnymi stereotypami obecnymi w powszechnej świadomości. Doskonałym przykładem takich zestawień jest mądra blondynka czy uczciwy polityk, czyli wyrażenia poprawne pod względem gramatycznym, jednak uznawane za społeczny paradoks, mimo swojego krzywdzącego charakteru.

Oksymoron to jeden z niewielu środków stylistycznych prowokujących w tak wyraźny sposób. Cecha ta pozwala na nadawanie ekspresji utworom pisanym oraz rozciąganie pola do bogatej, złożonej interpretacji. Z tego powodu oksymoron pojawia się w najwybitniejszych wierszach polskich poetów i nie jest on uważany za błąd lub nielogiczne przeoczenie, lecz całkowicie celowy zabieg posiadający ,,drugie dno”.

Oksymoron a antyteza

Czym się różni oksymoron od antytezy? Kwestia ta bywa problematyczna, ponieważ założenie obu tych środków stylistycznych jest stosunkowo podobne. Zazwyczaj na etapie szkolnym omawia się jedynie sam oksymoron, ale dodatkowa wiedza o antytezie pozwala nie tylko na wyodrębnienie większej liczby środków stylistycznych z utworu, lecz także ich świadome wykorzystywanie we własnych pracach pisemnych.

Skoro wiemy już, czym jest oksymoron, możemy skupić się na definicji antytezy. Jest to figura retoryczna polegająca na zestawieniu dwóch elementów o przeciwstawnym znaczeniu w jedną całość treściową. Na tym etapie wydaje się ona dokładnie tym samym, co oksymoron, jednak kwestia wygląda zupełnie inaczej w kontekście jej dokładnej budowy. Antyteza często składa się z dwóch zdań rozdzielonych przecinkiem, z których jedno stoi w kontrze do drugiego. W przypadku oksymoronu jest to jedynie zestawienie dwóch lub trzech wyrazów o sprzecznym znaczeniu. Oto przykłady antytezy, które można porównać do wyżej wymienionych przykładów oksymoronu:

• F. Petrarka Sonet 8: nibym wolny, a jednak ciężą mi kajdany /(…) i czołgam się po ziemi, i latam po niebie bojaźń, otuchę, ogień, lód widzę u siebie
• J. A. Morsztyn Do trupa: “Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości,  / Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości, / Ty jawne świece, ja mam płomień skryty.”

Antyteza pojawia się również w polskich przysłowiach, czego doskonałym przykładem jest ,,Lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć”. W przeciwieństwie do oksymoronu, antyteza nie musi uwzględniać ścisłej zależności pomiędzy zestawionymi elementami – może ona jedynie przedstawiać przeciwstawne frazy rozdzielone przecinkiem.

Uczniowie pytają, co to oksymoron

Zobacz też:

• Kiedy dzieci wracają do szkoły?
• Wydawnictwa udostępniły darmowe e-podręczniki