Oksymoron – co to jest i jaką pełni funkcję? Sprawdź przykłady
Oksymoron to część mowy pojawiająca się głównie w literaturze, a rzadziej w języku pisanym. Najczęściej można się z nim spotkać w poezji, ponieważ twórcy wykorzystują go jako środek stylistyczny do wzbogacenia treści utworu lub do wzmocnienia przekazu. Bywa niekiedy mylony z antytezą, przez co może sprawiać problemy osobom zgłębiającym tajniki języka polskiego. Co to jest oksymoron i jaką pełni funkcję? Co jeszcze warto o nim wiedzieć?
Co to jest oksymoron?
Oksymoron, zwany również antylogią i epitetem sprzecznym, to jeden z kilkudziesięciu środków stylistycznych występujących w języku polskim. Najczęściej składa się on z rzeczownika i określającego go przymiotnika lub z czasownika i określającego go przysłówka. Oksymoron, jak mówi definicja tego środka stylistycznego, stanowi odmianę paradoksu o znaczeniu metaforycznym.
Oksymoron bazuje na przeciwstawnym znaczeniu rzeczownika i określającego go przymiotnika lub czasownika i określającego go przysłówka. Jest określeniem literackim pozornie sprzecznym z właściwościami konkretnego przedmiotu, zjawiska czy czynności, z którymi się go łączy. Istnieją oksymorony, które na stałe zakorzeniły się w języku polskim, ale na co dzień ich nie zauważamy.
Na oksymorony nie można patrzeć jedynie z logicznego i dosłownego punktu widzenia, ponieważ w ten sposób mogą one wydawać się co najwyżej śmieszne i nieracjonalne. O ile każdy wie, że śnieg nie może być gorący, pole do rozległej interpretacji dają znacznie bardziej metaforyczne przekształcenia, takie jak żywy trup albo głośna cisza. Trudno wyobrazić sobie takie zjawiska w prawdziwym życiu, ale odwołując się do ukrytej symboliki i znaczenia poszczególnych słów można wywnioskować, na przykład, że wspomniana głośna cisza jest niespodziewanym przerywnikiem zwykłej rozmowy, rutyny, która ,,krzyczy” właśnie tym, że jest cicha. Stosując oksymorony budujemy więc napięcie inne od tego, które towarzyszy podobnej sytuacji w ,,normalnych” warunkach. Nie jest to jedyna dopuszczalna interpretacja oksymoronu, ponieważ w każdej osobie może on budzić zupełnie inne skojarzenia.
W odpowiednim interpretowaniu oksymoronów pomaga również ogólna wiedza na temat samych metafor i innych sposobów poetów na skłonienie odbiorcy do refleksji. Często kluczem do sukcesu jest także znajomość symboliki i złożonego znaczenia wielu słów, które na pierwszy rzut oka posiadają tylko jedną definicję. O ile wiedza dotycząca sposobu budowy oksymoronu wystarczy do wyróżnienia go z treści całego utworu, o tyle jego poprawna interpretacja może sprawiać wiele problemów.
Oksymoron – przykłady
Oksymoron może wydawać się środkiem stosowanym jedynie w literaturze z wyższej półki, ale wcale tak nie jest. Pojawia się on bowiem również w języku mówionym stosowanym przez każdego z nas. I to znacznie częściej, niż myślisz. Istnieje kilka stałych połączeń zakorzenionych w naszej kulturze na tyle mocno, że nie zwracamy już uwagi na ich paradoksalne znaczenie.
Najpopularniejsze oksymorony:
- piwo bezalkoholowe,
- ciepłe lody,
- wirtualna rzeczywistość,
- współczesna historia,
- zimne ognie,
- żywy trup,
- głupie mądrości,
- odgłosy ciszy.
Oksymoron pojawia się także w powiedzeniach powszechnie stosowanych od dziesiątek lat. Doskonałym przykładem takiej konstrukcji jest “śpiesz się powoli” bazująca na tym, że z natury śpieszyć się należy szybko. Oksymorony są jednak przede wszystkim wykorzystywane w literaturze, gdzie mogą pełnić wiele różnych funkcji.
Oksymoron – przykłady w literaturze i wierszu
Oksymoron to jednak nie tylko zestawienie dwóch przeciwstawnych wyrazów. Często bywa bardziej rozbudowany i pojawia się w wielu utworach pisanych, zarówno tych, które uważa się za największe polskie dzieła, jak i współczesnych powieściach i wierszach. Zazwyczaj jest on stosowany w celu pokazania paradoksu danego zestawienia i skłonienia do refleksji na jego temat. Oksymoron często jest łączony z innymi środkami stylistycznymi. Przykłady oksymoronów nie są trudne do odnalezienia w naszej literaturze, twórcy na przestrzeni wieków bardzo często wykorzystywali ten środek stylistyczny, aby wzbogacić swoje utwory.
Oksymoron – przykłady:
- Andrzej Morsztyn, Vaneggio d’una Inamorata:,,I mrozem pałam, i ogniami leję / (…) Mróz gorejący, a ogień lodowy / (…) Żyjąc umieram, konam nieśmiertelnie.”
- Ignacy Krasicki, Hymn do miłości ojczyzny – ,,zjadłe smakują trucizny”
- Julian Tuwim, Grande Valse Brillante: ,,wylękniony bluźnierca”
- Adam Mickiewicz, Stepy akermańskie: ,,suchego przestwór oceanu”
- Leopold Staff, Lato: ,,Ziemia brzemienna ciążą bezlitosną ; Płodzi i tworzy w rozkoszy cierpiącej.”
- Zbigniew Herbert, Przesłanie Pana Cogito: ,,Idź dokąd poszli tamci do ciemnego kresu; po złote runo nicości twoją ostatnią nagrodę”
- Zbigniew Herbert, Do Ateny: ,,niech nas dobije twoja dobroć; niech zgubi nas okrutna litość”
Świetnym przykładem utworu stworzonego na bazie oksymoronów jest kolęda “Bóg się rodzi” autorstwa Franciszka Karpińskiego.
Bóg się rodzi, moc truchleje
Pan niebiosów obnażony
Ogień krzepnie, blask ciemnieje
Ma granice – Nieskończony
Wzgardzony – okryty chwałą
Śmiertelny król nad wiekami.
Podane przykłady użycia oksymoronów w literaturze dotyczą jedynie krótkich form, na podstawie których łatwo wyodrębnić paradoksalne zestawienia. Często pojawiają się one również we współczesnych powieściach, czasami stosowane bez specjalnego zamiaru, jako utarte już połączenie wyrazowe pozbawione oryginalnego sprzecznego znaczenia.
Oksymoron – funkcja
Funkcja oksymoronu właściwie nie ogranicza się do jednej. Jest ich w sumie tyle, co samych możliwości zestawienia przeciwstawnych wyrazów. Autorzy flagowych utworów polskiej literatury zazwyczaj stosując oksymoron mieli na celu wywołanie konkretnych emocji u odbiorcy. Ten środek stylistyczny dąży do zaskoczenia, zszokowania, pobudzenia do tworzenia nowych, nielogicznych obrazów i znajdowania nowego sensu w danym zdaniu. Oprócz tej najważniejszej funkcji, oksymoron stanowi także pewien efekt estetyczny i zabawę samym słowem.
Oksymoron w powszechnym użyciu traci jednak funkcję zaskakiwania i skłaniania do refleksji. Wówczas jego sprzeczne znaczenie jest w zasadzie zupełnie niezauważane i gra ono rolę swoistego związku frazeologicznego, czyli nierozerwalnej, powszechnie przyjętej konstrukcji. W codziennej komunikacji oksymoron może jednak przyjmować również gramatycznie logiczne formy, ale niezgodne z aktualnymi stereotypami obecnymi w powszechnej świadomości. Doskonałym przykładem takich zestawień jest mądra blondynka czy uczciwy polityk, czyli wyrażenia poprawne pod względem gramatycznym, jednak uznawane za społeczny paradoks, mimo swojego krzywdzącego charakteru.
Oksymoron to jeden z niewielu środków stylistycznych prowokujących w tak wyraźny sposób. Cecha ta pozwala na nadawanie ekspresji utworom pisanym oraz rozciąganie pola do bogatej, złożonej interpretacji. Z tego powodu oksymoron pojawia się w najwybitniejszych wierszach polskich poetów i nie jest on uważany za błąd lub nielogiczne przeoczenie, lecz całkowicie celowy zabieg posiadający ,,drugie dno”.
Oksymoron a antyteza
Czym się różni oksymoron od antytezy? Kwestia ta bywa problematyczna, ponieważ założenie obu tych środków stylistycznych jest stosunkowo podobne. Zazwyczaj na etapie szkolnym omawia się jedynie sam oksymoron, ale dodatkowa wiedza o antytezie pozwala nie tylko na wyodrębnienie większej liczby środków stylistycznych z utworu, lecz także ich świadome wykorzystywanie we własnych pracach pisemnych.
Skoro wiemy już, czym jest oksymoron, możemy skupić się na definicji antytezy. Jest to figura retoryczna polegająca na zestawieniu dwóch elementów o przeciwstawnym znaczeniu w jedną całość treściową. Na tym etapie wydaje się ona dokładnie tym samym, co oksymoron, jednak kwestia wygląda zupełnie inaczej w kontekście jej dokładnej budowy. Antyteza często składa się z dwóch zdań rozdzielonych przecinkiem, z których jedno stoi w kontrze do drugiego. W przypadku oksymoronu jest to jedynie zestawienie dwóch lub trzech wyrazów o sprzecznym znaczeniu. Oto przykłady antytezy, które można porównać do wyżej wymienionych przykładów oksymoronu:
- F. Petrarka Sonet 8: nibym wolny, a jednak ciężą mi kajdany /(…) i czołgam się po ziemi, i latam po niebie bojaźń, otuchę, ogień, lód widzę u siebie
- J. A. Morsztyn Do trupa: “Ty – strzałą śmierci, ja – strzałą miłości, / Ty krwie, ja w sobie nie mam rumianości, / Ty jawne świece, ja mam płomień skryty.”
Antyteza pojawia się również w polskich przysłowiach, czego doskonałym przykładem jest ,,Lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć”. W przeciwieństwie do oksymoronu, antyteza nie musi uwzględniać ścisłej zależności pomiędzy zestawionymi elementami – może ona jedynie przedstawiać przeciwstawne frazy rozdzielone przecinkiem.
Uczniowie pytają, co to oksymoron
Zgodnie ze swoją definicją oksymoron jest odmianą paradoksu o znaczeniu metafory. Zestawienie dwóch pozornie sprzecznych wyrazów pozwala na interpretowanie ich w oderwaniu od ich szeroko pojętego znaczenia.
Antyteza składa się z dwóch zdań przeciwnych znaczeniowo, zaś oksymoron z dwóch wyrazów. I choć obie figury retoryczne opierają się na zestawieniu elementów pozornie ze sobą sprzecznych, różnią się budową.
Paradoks to twierdzenie prowadzące do zaskakujących lub sprzecznych wniosków. Oksymoron jest jedną z odmian paradoksu. Można więc powiedzieć, że paradoks jest pojęciem szerszym, obejmującym również oksymorony.
Stosowanie oksymoronów ma wiele funkcji. Po pierwsze celem jest wywołanie określonych emocji u odbiorcy utworu, ale też osiągnięcie pewnego efektu estetycznego czy po prostu zabawa samym słowem. Oksymoron daje możliwość szerokiej interpretacji oraz ukrycia “drugiego dna”. Ten środek stylistyczny jest stosowany też w celu nadania ekspresji utworom literackim. Część oksymoronów jest na tyle zakorzeniona w języku potocznym, że ma charakter związków frazeologicznych, np. mądra blondynka.
Oksymoron to środek stylistyczny zwany epitetem sprzecznym. Najczęściej składa się on z rzeczownika i określającego go przymiotnika. Oksymoron bywa również określany jako zestawienie wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu.
Zobacz też:
Przysłowia o wiośnie. Co mówią nam ludowe mądrości?
W tych muzeach nie będziecie się nudzić. Majówka last minute
Co zrobić żeby trampolina nie elektryzowała?
Majówka w szkole 2024. Uczniów szkół średnich czeka wyjątkowo długi weekend. Ile będzie wolnego?
Jedynka na koniec roku 2023/2024. Czy z jedną jedynką można przejść do następnej klasy?
Najlepsze aplikacje edukacyjne dla dzieci w wieku 6-8 lat. TOP 6 polecanych programów do nauki, rozwoju i kreatywnej zabawy
- Rodzice.pl
- Starsze dziecko
- Edukacja i psychologia
- Język polski
- Oksymoron – co to jest i jaką pełni funkcję? Sprawdź przykłady
Jakie lektury zostaną usunięte 2024? Szykują się poważne zmiany, uczniom będzie łatwiej
Zgodnie z zapowiedziami ministerstwo edukacji przygotowuje poważne zmiany na liście lektur obowiązkowych. Jak wynika z pierwszych propozycji resortu, kanon ma zostać istotnie zredukowany. Dzięki temu nauczyciele mają zyskać więcej czasu...
Czytaj dalej →Motyw przemijania w literaturze. Jak autorzy przedstawiają upływ czasu w swoich dziełach?
Upływ czasu jest jednym z najbardziej podstawowych i uniwersalnych tematów, które pojawiają się w literaturze na całym świecie. Jest to temat, który dotyczy istoty ludzkiej egzystencji, czyli nieuchronności losu, przemijania,...
Czytaj dalej →Dzielenie na sylaby – pierwsze kroki do nauki czytania. Jak wygląda podział na sylaby?
Dzielenie wyrazów na sylaby to jedna z podstawowych umiejętności, którą muszą opanować dzieci przed rozpoczęciem edukacji w szkole podstawowej. Nauka dzielenia rozpoczynana jest już w młodszych grupach przedszkolnych po to,...
Czytaj dalej →Mit o Syzyfie – streszczenie najważniejszych wątków. Te informacje przydadzą się na polskim
Najważniejsze mity greckie uczniowie poznają już na etapie szkoły podstawowej. Niesamowite historie o bogach, królach i innych fantastycznych istotach są właściwie niekończącym się źródłem motywów i inspiracji, dlatego często przydają...
Czytaj dalej →Jak napisać dedykacje do książki?
Książka to jeden z najbardziej wyjątkowych prezentów, jakie można podarować mamie, tacie, przyjaciółce oraz każdej innej bliskiej nam osobie. Jeśli jednak ma być prezentem na lata, warto pozostawić po sobie...
Czytaj dalej →“Romantyczność” Adam Mickiewicz. O czy opowiada najsłynniejsza ballada? Poznaj najważniejsze informacje
Ballada “Romantyczność” to jeden z najważniejszych utworów Mickiewicza i jednocześnie dzieło, które stało się symbolicznym początkiem polskiego romantyzmu. Uczniowie zapoznają się z nim najczęściej w drugiej klasie szkoły średniej. Aby...
Czytaj dalej →Przedstawienie postaci. Jak napisać opis bohatera krok po kroku? Sprawdzone wskazówki
Stworzenie kompletnej i szczegółowej charakterystyki ze wszystkimi elementami to cenna umiejętność, którą uczniowie zdobywają już na początku edukacji w szkole podstawowej. Główną część stanowi zazwyczaj opis osiągnięć i charakteru danego...
Czytaj dalej →Cechy dramatu szekspirowskiego. Czym charakteryzują się utwory Szekspira? Ta wiedza przyda się na maturze
William Szekspir to bez wątpienia jeden z najwybitniejszych twórców w historii światowej literatury. Jego utwory dramatyczne zrewolucjonizowały teatr i pozostawiły w nim trwały ślad. Dlatego dzieła takie jak “Makbet” czy...
Czytaj dalej →Opis dworku w Soplicowie. Jak wyglądał dom rodzinny Pana Tadeusza?
“Pan Tadeusz” to niewątpliwie jedno z najważniejszych dzieł w historii polskiej literatury. Ze względu na poruszane w fabule wątki oraz walory artystyczne, epopeja od lat jest lekturą szkolną, aktualnie czyta...
Czytaj dalej →Bohaterowie Antygony, czyli kto jest kim w dramacie? Nie tylko główna postać odgrywa ważną rolę
Dramat “Antygona” z pewnością należy dziś do klasyki literatury światowej i jest to jedna z najbardziej znanych tragedii greckich. Od lat dzieło omawia się na lekcjach języka polskiego przy okazji...
Czytaj dalej →Jak zamienić zdanie na równoważnik zdania?
Wypowiedzenie stanowi uporządkowaną gramatycznie grupę wyrazów, zawierającą czytelną informację. Wypowiedzenie zawsze rozpoczynamy wielką literą, zaś kończymy wykrzyknikiem, wielokropkiem, znakiem zapytania bądź kropką. Wypowiedzenia dzielimy na: zdania (występują w nich orzeczenia),...
Czytaj dalej →Czy Jagna była w ciąży? Autor nie wyjaśnia wszystkich wątków, a uczniowie mają wątpliwości
Zeszłoroczna, niezwykła ekranizacja “Chłopów” na nowo obudziła ogromne zainteresowanie tą kultową powieścią Reymonta. Szczególnie poruszająca dla widzów okazała się historia Jagny. Po seansie pojawiło się wiele pytań o to, czy...
Czytaj dalej →Zasady pisowni “si-ś”, “ni-ń” i “ci-ć”
Zasady pisowni si-ś, ni-ń, ci oraz ć mogą sprawiać ogromne problemy, szczególnie w pierwszych latach nauki. Czy istnieją reguły, dzięki którym można szybko nauczyć dziecko używania tych głosek w sposób...
Czytaj dalej →pani czy Pani: kiedy wyraz “pani” piszemy z wielkiej, a kiedy z małej litery?
Pani czy pani? Zasady poprawnej pisowni nie dotyczą tylko oczywistych błędów ortograficznych, lecz także tych, które pod względem gramatycznym są poprawne, ale w kwestii obyczajowej – nie do końca. Poznaj...
Czytaj dalej →Twórczość Jana Kochanowskiego – test. Jak dobrze znasz utwory ojca literatury polskiej?
Twórczość Jana Kochanowskiego była niezwykle istotna dla rozwoju literatury polskiej. Nic zatem dziwnego, że jego utwory są omawiane przez uczniów na lekcjach języka polskiego w szkołach podstawowych oraz średnich. Najczęściej...
Czytaj dalej →Ślub i wesele w niedzielę
Coraz częściej spotykam się wśród znajomych i nie tylko z przyjęciami weselnymi organizowanymi w niedzielę. Zaczęło mnie zastanawiać, czemu tak wzrosła ilość “niesobotnich” wesel i jakie są zalety oraz wady...
Czytaj dalej →Sukienka dla świadkowej
Wybór sukienki dla świadkowej jest sporym wyzwaniem. Zwraca ona na siebie uwagę prawie tak samo jak Panna Młoda. Sukienka musi być więc elegancka i nietuzinkowa. Sukienka dla świadkowej Zostałaś poproszona...
Czytaj dalej →Stół weselny
Wczoraj pisałam o tym co powinno znajdować się na wiejskim stole weselnym i jak ten stół wiejski powinien wyglądać. Dzisiaj skoncentruję się na zwykłych stołach weselnych. Jak powinny wyglądać stoły...
Czytaj dalej →