Zaburzenia obsesyjno kompulsywne czyli nerwica natręctw [objawy, leczenie, rokowania]

Czym są zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne?

Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (OCD – obsessive-compulsive disorder) to zaburzenie, którego istotą jest występowanie natrętnych, nawracających myśli oraz/lub czynności. Stąd jego bardziej powszechnie stosowana w potocznym języku nazwa “nerwica natręctw”. Osoba dotknięta zaburzeniem nie potrafi powstrzymać natrętnych myśli (obsesji) i chęci wykonywania pewnych czynności (kompulsje). Próba przeciwstawienia się im prowadzi do narastającego lęku, nasilenia się objawów, niepokoju, stresu i cierpienia.

Przyczyny zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych nie są do końca znane. Dostrzeżono jednak związek między stresem, dużą ilością obowiązków związanych z pracą i życiem osobistym, niskim poczuciem własnej wartości i poważnymi psychologicznymi konfliktami, a rozwijaniem się zaburzenia. Pojawienie się OCD może być powodowane urazami okołoporodowymi i fizycznymi na późniejszym etapie życia, a także trudnymi wydarzeniami, które nie zostały w odpowiedni sposób przepracowane. Najnowsze badania, prowadzone w ostatnich latach wskazują, że przyczyny występowania zaburzenia mogą być też uwarunkowane biologicznie i być związane z nieprawidłowym funkcjonowaniem mózgu. Chociaż teoretycznie zaburzenia obsesyjno-kompulsywne mogą rozwinąć się u każdej osoby, pewne uwarunkowania – temperament, doświadczenia życiowe, obciążenia psychiczne oraz biologiczne czynniki – sprawiają, że niektórzy są bardziej podatni.

Jak często występują zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne?

Co ciekawe, większość ludzi co pewien czas doświadcza natrętnych myśli (obsesji), a także wykonuje natrętne czynności (kompulsje). Wystarczy przypomnieć sobie ostatnią sytuację, kiedy zastanawialiśmy się nad tym, czy na pewno zamknęliśmy drzwi, wyłączyliśmy światło czy żelazko albo gdy wielokrotnie sprawdzaliśmy, czy mamy klucze, portfel i telefon przed wyjściem z domu. Tego typu myśli i czynności tym się jednak różnią od zaburzenia, że stosunkowo łatwo odwrócić od nich swoją uwagę i zająć się czymś innym. Nie powodują nasilającego się dyskomfortu psychicznego, nie ingerują w życie towarzyskie, nie wykluczają osoby doświadczającej ich z funkcjonowania w zwykły sposób w pracy, w domu. Przeważnie pojawiają się sporadycznie i dotyczą jednej konkretnej rzeczy. Tymczasem osoby z zaburzeniem obsesyjno-kompulsyjnym nie są w stanie zapanować nad ilością i intensywnością doświadczanych myśli i pragnienia wykonywania określonych czynności.

Według specjalistów zaburzenie to jest stosunkowo rozpowszechnione i może dotyczyć nawet 2,5% populacji. W rodzinach, w których OCD zostało już zdiagnozowane, ryzyko rozwoju zaburzenia jest znacznie poważniejsze i może sięgać 10%. Co ważne, badania epidemiologiczne wskazują, że zdarzają się również zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne u dzieci. Specjaliści podają, że nawet 4% maluchów w wieku przedszkolnym może ich doświadczać, a u 40% z nich zaburzenie zostanie reaktywowane w dorosłym życiu. W tym miejscu warto wspomnieć, że zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne diagnozowane jest przez lekarzy psychiatrów i należy je różnicować z chorobą psychiczną. Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-10 odróżnia OCD od chorób psychicznych, takich jak otępienie, choroba afektywna dwubiegunowa czy schizofrenia. Należy mieć na względzie, że jakiekolwiek klasyfikacje zaburzeń i chorób psychicznych mają na celu głównie usprawnienie komunikacji między lekarzami i instytucjami zajmującymi się zdrowiem. W przeciwieństwie do chorób o podłożu stricte biologicznym, choroby i zaburzenia psychiczne mają indywidualne przyczyny i przebieg, ściśle związane z historią konkretnego człowieka.

Objawy zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych

Objawy obsesyjno-kompulsywe są stosunkowo łatwe do rozpoznania. Osoba, u której rozwija się lub rozwinęło się zaburzenie, doświadcza natarczywych myśli (obsesji) i chęci dokonywania czynności (kompulsji). Próba opanowania tych myśli czy powstrzymania się od wykonywania czynności powoduje dyskomfort, niepokój, lęk, cierpienie. Na początku objawy pojawiają się sporadycznie, aby z czasem się nasilać i zwiększać swoją częstotliwość w czasie doby. Następnie zaczynają dominować w życiu osoby z zaburzeniem i niemal w zupełności przejmują kontrolę nad jej aktywnością.

Osoby doświadczające zaburzenia opisują swoje doznania związane z myślami (obsesjami) jako wstydliwe, przykre, niekiedy przerażające – głównie ze względu na fakt, że nie potrafią się od nich uwolnić. U niektórych osób kompulsje (natarczywa chęć wykonywania określonych czynności) miewają podłoże agresywne i/lub seksualne, co dodatkowo potęguje dyskomfort psychiczny. Również w przypadku kompulsji o charakterze higienicznym (najczęściej spotykany typ) osoba dotknięta zaburzeniem boryka się z poczuciem wstydu i braku przynależności, ponieważ natarczywie wykonywane czynności przeszkadzają w codziennym funkcjonowaniu, wpływają na pracę i życie rodzinne. Jakie są najczęstsze objawy obsesyjno-kompulsyjne?

Myśli natrętne (obsesje) o charakterze intensywnym, natarczywym, doświadczane jako “niechciane” czy “absurdalne”, specjaliści dzielą na poniższe kategorie:

• natrętna niepewność – dotycząca szczególnie takich rzeczy jak: zamknięte drzwi, zakręcone kurki, wyłączone żelazko z prądu, dostatecznie umyte ręce, odpowiednio złożone pranie etc.;
• myśli o charakterze bluźnierczym wchodzące w konflikt z światopoglądem danej osoby – charakterystyczne dla tego typu obsesji jest to, że nasilają się w miejscach szczególnie z nimi kontrastujących, np. w kościele, w czasie spotkań z bliskimi, na forum publicznym w pracy;
• impulsy natrętne – potrzeba nagłego rozebrania się w miejscu publicznym, agresywnej reakcji, krzyku. Co bardzo ważne, te potrzeby nigdy nie są realizowane przez osobę, która ich doświadcza, ale ciągle towarzyszy jej lęk, że w końcu się to stanie;
• luminacje – stałe, wielokrotne, odbywające się kosztem snu i innych czynności analizowanie “w nieskończoność” niektórych sytuacji, rozmów. Charakterystyczne dla tego typu obsesji jest to, że osoba ich doświadczająca nigdy nie dochodzi do zadowalających ją, konstruktywnych wniosków;
• obsesyjna higieniczność – lęk przed zabrudzeniem siebie, innych; nieczystymi przedmiotami. Nawracające myśli o stopniu umycia, wyczyszczenia, uporządkowania przestrzeni i przedmiotów;
• perfekcjonizm w kształtowaniu przestrzeni – ciągła potrzeba układania przedmiotów w jeden charakterystyczny sposób, segregowania ich, symetrycznego rozmieszczania etc.

Czynności natrętne, czyli kompulsje, osoba z zaburzeniem doświadcza jako wstydliwe, ma poczucie ich bezsensu, ale jednocześnie nie jest w stanie oprzeć się pokusie wykonywania ich. Kompulsje miewają różnorodną postać, ale najczęściej wpisują się w poniższe kategorie:

• natrętne sprawdzanie w odpowiedzi na natrętną niepewność (np. wracanie do domu celem sprawdzenia, czy wszystko jest zamknięte/zakręcone);
• ciągłe czyszczenie i sprzątanie w odpowiedzi na natrętną niepewność, że czynności te zostały dokonane “w odpowiedni” sposób;
• ciągłe i natrętne porządkowanie przedmiotów wokół siebie, poszukiwanie symetrii, idealnego rozmieszczenia;
• złożone czynności, “rytuały”, które osoba doświadczająca zaburzenia musi wykonać, aby ustrzec się różnym nieprawdopodobnym konsekwencjom. Osobom postronnym mogą kojarzyć się z zabobonami, ponieważ w podobny sposób się prezentują: np. konieczność odpowiednio długiego siedzenia przed wyjściem z domu, wielokrotnego okrążania samochodu zgodnie z ruchem wskazówek zegara przed podróżą etc.;
• gromadzenie przedmiotów w nieuzasadnionym celu lub wyimaginowanym, nonsensownym celu.

Jak rozpoznać nerwicę natręctw?

Jeśli doświadczasz przynajmniej jednej rzeczy z poniższej listy, warto zasięgnąć porady specjalisty.

• codzienna niepewność i niepokój o prozaiczne sprawy: każdemu niekiedy zdarza się przejmować, czy na pewno zamknął drzwi lub wyłączył gaz na kuchence. Jeśli jednak myśli te zdarzają się codziennie i utrudniają zwykłe funkcjonowanie, być może to początkowa faza zaburzenia;
• nietypowe myśli, o “dziwnym” charakterze: osoby cierpiące na zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne doświadczają natrętnych, nietypowych myśli w sytuacjach, do których te myśli nie przystają. Najczęściej zdarza się to w miejscach publicznych, a myśli te bywają wulgarne, obsceniczne. Jeśli zdarza Ci się doświadczać myśli o potrzebie np. powiedzenia czegoś szczególnie nieprzyjemnego osobie bliskiej, głośnego zabrania głosu w wulgarny sposób (np. na zebraniu w pracy) i są to myśli niezgodne z Twoim światopoglądem, może to wskazywać na OCD;
• ciągłe analizowanie: przejmujące kontrolę nad codziennością analizowanie i roztrząsanie różnych sytuacji to jeden z objawów zaburzenia;
• nagłe impulsy: jeśli doświadczasz nagłych potrzeb wykonywania gwałtownych czynności, które uznajesz za niezgodne ze swoim dotychczasowym sposobem bycia, np. krzyczenia, biegania, skakania, przeklinania, może być to objaw początkowej fazy choroby natręctw. Natychmiastowej wizyty u specjalisty wymaga sytuacja, w której potrzeba wykonywania czynności dotyczy aktywności zagrażającej zdrowiu lub życiu Twojemu czy bliskich;
• lęk przed brudem: obsesyjne mycie rąk, potrzeba czyszczenia i sprzątania świeżo wysprzątanego mieszkania i uniemożliwiający codzienne funkcjonowanie perfekcjonizm znacząco utrudniają życie Twoje i bliskich? Jeśli tak, może być to związane z rozwijających się zaburzeniach obsesyjno-kompulsywnych;
• tworzenie rytuałów: jeśli nie możesz funkcjonować bez pewnej sekwencji zdarzeń, kompulsywnie sprawdzasz równe ułożenie przedmiotów, regularnie i bardzo często sprawdzasz zawartość kieszeni, przeglądasz torebkę, to takie zachowania mają znamiona zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego;
• poczucie “nie bycia sobą”: jeśli od pewnego czasu masz wrażenie, że pojawiające się w Twojej głowie myśli nie są zgodne z Twoim charakterem, masz poczucie odseparowania od własnych chęci i trudno Ci zapanować nad natarczywym analizowaniem rzeczywistości może być to objaw OCD lub innego zaburzenia. Dla własnego komfortu i bezpieczeństwa warto w takiej sytuacji zasięgnąć porady psychologa lub psychiatry.

Zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne: leczenie

Co robić w razie występowania objawów? Zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne jest złożoną przypadłością i jak każde zaburzenie psychiczne nie powinno być diagnozowane “na własną rękę”. Jeśli tylko cokolwiek wzbudza nasz niepokój w zachowaniu swoim lub bliskich, warto rozważyć konsultację ze specjalistą, nim objawy obsesyjno-kompulsywne nasilą się do stopnia utrudniającego codzienne funkcjonowanie. To, jaki lekarz będzie odpowiedni do pierwszego kontaktu, jest kwestią indywidualną, jednak w większości przypadków efektywne leczenie może być przeprowadzone jedynie w połączeniu farmakoterapii i psychoterapii. Odpowiednia diagnoza i terapia psychologiczna to konieczny punkt wyjścia.

Diagnozę zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego stawia psychiatra. W tym celu przeprowadza z pacjentem wywiad, a następnie badanie psychiczne, które polega na wnikliwej obserwacji, rozmowie, zadawaniu pytań. W niektórych przypadkach specjalista sięga również po odpowiednie kwestionariusze, które umożliwiają dokładniejsze zobrazowanie problemów, z którymi boryka się pacjent. Większość psychiatrów na początkowych wizytach zleca również wykonanie podstawowych badań z krwi, aby ocenić ogólny stan zdrowia pacjenta. Niekiedy konieczne okazuje się wykonanie dodatkowo EEG (eletroencefalografii), rezonansu magnetycznego lub tomografii komputerowej oraz przeprowadzenie konsultacji neurologicznej.

Jak przebiega terapia OCD?

Leczenie zaburzenia obsesyjno-kompulsyjnego jest długotrwałe i stosunkowo trudne. Wymaga dużego zaangażowania od pacjenta i dokładnego stosowania się do zaleceń terapeuty oraz psychiatry. Najlepsze wyniki obserwuje się przy zastosowaniu terapii poznawczo-behawioralnej, w ramach której specjalista stosuje metodę tzw. ekspozycji. Oznacza to, że osoba doświadczająca zaburzenia jest eksponowana na sytuacje czy czynniki wywołujące natrętne myśli czy potrzeby, a następnie uczy się w konstruktywny sposób im opierać. Z czasem prowadzi to do umiejętności całkowitego opanowania obsesji i kompulsji, nie zawsze jednak do całkowitego wyeliminowania ich występowania. W wielu przypadkach konieczne jest włączenie do terapii farmaceutyków, są to najczęściej leki przeciwdepresyjne. Niekiedy okazuje się, że bez leków następuje całkowity nawrót zaburzenia – w takim przypadku leki mogą być stosowane bezterminowo.

Czy możliwe jest całkowite wyleczenie zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych?

Specjaliści są zgodni, że każda osoba dotknięta zaburzeniem, niezależnie od stopnia jego nasilenia, czasu trwania, ilości natręctw czy ich rodzaju jest w stanie odzyskać komfort codziennego funkcjonowania i opanować natręctwa. Statystyki wskazują, że pozytywną reakcję na leczenie notuje się u 75% osób poddanych odpowiedniej terapii. Aż 1/4 pacjentów odzyskuje całkowicie zdrowie.

Co trzeba robić po zakończeniu leczenia nerwicy natręctw?

Decyzję o zakończeniu leczenia warto podjąć wespół z lekarzem prowadzącym (psychiatrą) i zgodnie z jego zaleceniami. Osoba u której stwierdzono remisję zaburzenia powinna wszechstronnie dbać o swoje zdrowie psychiczne, unikać substancji psychoaktywnych, sytuacji stresowych i innych, które mogłyby prowadzić do nawrotu obsesyjnych myśli. Bardzo istotne jest jednak ciągłe powtarzanie ćwiczeń wyuczonych w trakcie trwania terapii oraz wypracowanie w sobie umiejętności sprawdzania swojego samopoczucia i reagowania na najmniejsze przejawy powrotu zaburzenia.